हे आहे जगातील सर्वात मोठे मंदिर… सर्वोच्च गोपुर शिखरे… वालुकामय शिवलिंग!… अद्वितीय शिल्पकला… घ्या जाणून सविस्तर…

इंडिया दर्पण विशेष लेखमाला
– जगातील सर्वात मोठे मंदिर – भाग १४ 
सर्वोच्च गोपुर शिखराचे शिवमंदिर!
एकाम्बरेश्वर मंदिर
(क्षेत्रफळ ९२,८६० स्क्वेअर फुट)

जगातील सर्वांत मोठे मंदिर या मालिकेत आज आपण तामिळनाडुतील कांचीपुरम येथील सुप्रसिद्ध एकाम्बरेश्वर या मंदिराची माहिती घेणार आहोत. एकाम्बरेश्वराचे हे मंदिर सुमारे २५ एकर जागेवर वसले आहे. मंदिराच्या दक्षिणेकडील राजा गोपुरमची उंची ५९ मीटर म्हणजे १९४ फूट आहे.अकरा मजल्यांचे हे गोपुरम दक्षिण भारतातील हे सर्वांत उंच गोपुरम आहे. मंदिरावरील शिल्पकला प्रेक्षणीय असून याचा अभ्यास करण्यासाठी जगभरातुन आर्किटेक्चरचे विद्यार्थी येथे येतात.

पंचभूत स्थलम् या मंदिर समुहातील भगवान शंकरांचे पहिले अति भव्य मंदिर एकाम्बरेश्वर नावाने प्रसिद्ध असून ते तमिलनाडुतील कांचीपुरम येथे आहे. पंच महा भूत तत्वातील पृथ्वी तत्वा नुसार येथील शिवलिंग निर्माण झाले आहे. येथे भगवान शंकरांची एकाम्बरेश्वरार किंवा एकाम्बरनाथार या नावाने पूजा केली जाते.

मंदिर कसे निर्माण झाले:
एकाम्बरेश्वरार मंदिराची निर्मिती कशी झाली याविषयीची एक आख्यायिका येथे सांगितली जाते. वेगवती नदीच्या काठा वरील प्राचीन आम्रवृक्षाखाली बसून पार्वतीने महादेवाच्या प्राप्तीसाठी तपश्चर्या सुरु केली. तिची परिक्षा पाहण्यासाठी भगवान शिवाने पार्वतीवर अग्नी सोडला. पार्वतीने आपल्या भावाचा भगवान विष्णुचा धावा केला. भगवान विष्णुंनी शिवाच्या मस्तकावरील चंद्र काढून घेतला आणि चंद्राच्या किरणांमुळे आम्रवृक्ष व पार्वतीचे रक्षण केले. पार्वतीची साधना भंग करण्यासाठी शिवाने गंगेला पाठविले. पर्वतीने गंगेला सांगितले मी तुझी बहिण आहे. कृपया माझी साधना भंग करू नकोस. पार्वतीची विनंती एकून गंगेने तिची साधना भंग केली नाही. यानंतर त्या प्राचीन आम्रवृक्षाखाली बसून पर्वतीने वाळू पासून शिवलिंग बनवून भगवान शंकराची प्रार्थना केली. तिची निष्ठा पाहून भगवान शिव प्रसन्न झाले. या प्रसंगाची आठवन म्हणून येथे वाळू पासून शिवलिंग निर्माण झाले. तेच एकाम्बरेश्वर मंदिरातील वालुकामय शिवलिंग.

कांचीपुरम येथील एकाम्बरेश्वरार मंदिर सहाव्या शतकांपासून अस्तित्वात आहे. प्राचीन तमिळ ग्रंथांत या मंदिरांचा उल्लेख ‘काम कोट्टम’ (ह्ल्लीचे ‘कामाक्षी मंदिर’) आणि ‘कुमार कोट्टम’ (म्हणजेच आजचे ‘एकाम्बरेश्वरार मंदिर’) म्हणून केलेला आढळतो. तिसर्या शतकातील तमिळ संगम काव्यात या मंदिरांचा उल्लेख आहे. इ.स.२७५ ते इ.स. ८९७ या कालखंडात या प्रदेशावर राज्य करणार्या पल्लव राजांनी हे मंदिर बांधले. त्यांच्या नंतर आलेल्या चोला राजघराण्यातील राजांनी या मंदिराचे नुतनीकरण व नव निर्मिती केली. दहाव्या शतकांत आदि शंकराचार्यांनी तत्कालिन राज्यकर्त्यांच्या मदतीने कांचीपुरमचे नुतनीकरण केले. त्यांनी कामाक्षी आम्मा मंदिर आणि वरदराज पेरूमल मंदिराची नव्याने उभारणी केली. इ.स. १५३२ मधील शिलालेखानुसार अच्च्युतरायाने एकाम्बरेश्वरार आणि वरदराज स्वामी मंदिरांना समान एकर जागा दान दिली.

पंधराव्या शतकांत विजयनगरच्या राजांनी एकाम्बरेश्वरार मंदिराच्या बांधकामात मोठीच भर टाकली. त्यांच्या नंतर ब्रिटिश राजवटीत वल्लाल पच्चियाप्पा मुदलियार यांनी चेन्नईहुन कांचीपुरम येथे येउन मंदिराच्या नुतनीकरनासाठी अमाप पैसा खर्च केला. घोड्यावर स्वार झालेल्या पच्चियाप्पा मुदलियार यांचे एक शिल्पचित्रं मंदिराच्या मागच्या बाजूला असलेल्या एका खांबावर कोरलेले पहायला मिळते. पुढे वृद्धापकाळांत कांचीपुरमला येणे कठिण झाल्यावर त्यांनी एकाम्बरेश्वरार याच नावाचे मंदिर चेन्नई येथे बांधले. आर्कियोलोजिकल सर्व्हे ऑफ इंडियाच्या १९०५-०६ च्या रिपोर्ट नुसार हल्लीच्या मंदिराचे नुतनीकरण ‘नट्टू कोट्टाई चेट्टियार’ यांनी केले आहे.

अव्दितीय शिल्पकला
एकाम्बरेश्वराचे हे मंदिर सुमारे २५ एकर जागेवर वसले आहे. मंदिराच्या दक्षिणेकडील राजा गोपुरमची उंची ५९ मीटर म्हणजे १९४ फूट आहे.अकरा मजल्यांचे हे गोपुरम दक्षिण भारतातील हे सर्वांत उंच गोपुरम आहे. मंदिरावरील शिल्पकला प्रेक्षणीय असून याचा अभ्यास करण्यासाठी जगभरातुन आर्किटेक्चरचे विद्यार्थी येथे येतात. प्रवेशव्दाराच्या खालच्या अर्ध्या भागांत दोन्ही बाजूंना विनायक आणि मुरुगन यांची मंदिरं आहेत. प्रवेशव्दारापासून जवळच दोन हॉल किंवा सभागृह आहेत. त्यांना ‘वाहन मंडपम’ आणि ‘सराबेस मंडपम’ किंवा ‘नवरात्री मंडपम’ असे म्हणतात.

येथील सुविख्यात ‘आयिराम काल मंडपम’ किंवा ‘हॉल-वे विथ थाऊजंड पिलर्स’ म्हणजेच एक हजार दगडी खांबांचा मंडप विजयनगरच्या राजांनी बांधला आहे. प्रवेश केल्या नंतर पहिल्याच भागांत हा मंडप दिसतो. याच्या खालून गुप्त रुपांत पवित्र नदी वाहते असे म्हणतात. मंदिराच्या तिसर्या प्रांगणात अनेक देवतांची लहान लहान मंदिरं आहेत. चौथ्या प्रांगणात गणेशाचे एक लहानसे मंदिर आणि तळे आहे. मंदिराचा दगडी ध्वजस्तंभ प्रमुख मंदिरा समोर आहे.बाजूला तलाव आहे.ध्वज स्तंभा जवळच पच्चियाप्पा मुदलियार यांनी बांधलेले ‘थिरुकाची मायानाम’ आणि ‘कल्याण मंडप’आहेत. मंदिराच्या चार दिशांना ‘थिरुकाची मायानाम’, ‘वालिसम’, ‘ॠषभसेन’ आणि ‘सत्यनादीसम’ यांची मंदिरं आहेत. ध्वजस्तंभा खालील हॉल मधील खांबांवर पुराणांतील कथांची शिल्पचित्रं तसेच महादेवाच्या विविध अवतारांची शिल्प कोरलेली आहेत.

मंदिराच्या मुख्य गाभार्यात भगवान शंकरांची मूर्ती आणि पृथ्वी तत्वापासून निर्मित झालेले शिवलिंग आहे.गर्भगृहातील शिवलिंगा मागील भिंतीवर शिव-पार्वतीचे शिल्प आहे. तमिळ भाषेत येथे शिवाला ‘ताझुवा कुजैनथार’ आणि पार्वतीला ‘इलावर कुझाली’ असे म्हणतात. पहिल्या प्रदक्षिणा मार्गावर ग्रॅनाईट मधून घडविलेल्या नायनमार्सच्या ६३ मूर्ती आहेत. मंदिराच्या आतल्या प्रदक्षिणा मार्गावर १००८ शिवलिंग कोरलेले आहेत. येथे सर्वत्र घडविलेले किंवा कोरलेले शिवलिंग दिसतात. कांचीपुरम मधील इतर सर्व शिव मंदिरांप्रमाने या ठिकाणी पार्वतीचे स्वतंत्र मंदिर नाही. स्थानिक लोकांच्या श्रद्धे नुसार कामाक्षी अम्मा मंदिरातील देवीच एकाम्बरनाथाची अर्धांगिनी आहे.

मंदिर प्रांगणांत भगवान विष्णुंचे लहानसे मंदिर आहे. त्याला ‘निलाथिंगल थंडम पेरूमल’मंदिर म्हणतात. येथे विष्णुच्या वामन रुपाची पूजा केली जाते. अलवारसंतांनी बांधलेल्या १०८ दिव्य देसम मंदिरांतील हे एक मंदिर आहे. भगवान विष्णुंच्या मंदिरा मुळे शैव आणि वैष्णव भक्तांचा मेळा येथे जमतो. मंदिराच्या दुसर्या प्रांगणात नटराजाचे स्वतंत्र मंदिर आहे. साडेतीन हजार वर्षांपुर्वीचा आम्रवृक्ष हे येथील सर्वांत मोठे आकर्षण . ज्या आम्र वृक्षा खाली बसून पार्वतीने महादेवाला प्रसन्न करून घेतले तोच हा आम्र वृक्ष!३५०० वर्षांचा हा वृक्ष पहायला भाविक गर्दी करतात.आंब्याच्या या वृक्षाच्या चार फांदयांना चार वेगवेगळया प्रकारचे आंबे येतात असे सांगितले जाते.

नित्यपूजा आणि वार्षिक उत्सव
मंदिरातील नित्य पूजा शैव पंथाचे पुजारी करतात. मंदिरांत दररोज सहा प्रकारच्या पूजा केल्या जातात. पहाटे ५.३० वाजता उषाथकालम,सकाळी ८.०० वाजता कालशांती, सकाळी १०.०० वाजता उच्चीकालम, सायंकाळी ६.०० वाजता सायरसायी, रात्री ८.०० वाजता इरानदाकालम, रात्री १०.०० वाजता अर्धजामम. नित्य पूजेत अभिषेकम (पवित्र स्नान), अलंकारम (देवाला सजविणे),नैवेद्यम(देवाला नैवेद्य दाखविने) आणि दीपआराधना केली जाते.

एकाम्बरेश्वराचे लिंग वाळू पासून निर्माण झालेले आहे. त्यामुळे पिंडीच्या खालच्या भागाचीच पूजा प्रामुख्याने केली जाते. यावेळी नागस्वरम आणि तावील ही वाद्यं वाजविली जातात. सोमवार, शुक्रवार, प्रदोष, अमावस्या, कृतिका नक्षत्रातील पौर्णिमा आणि चतुर्थीला विशेष पूजा करतात. फाल्गुन महिन्यात (मार्च- एप्रिल) ‘पायगुनी ब्रह्मोत्सव’ साजरा केला जातो.’कल्याणोत्सवम’ने या उत्सवाची सांगता होते. कांचीपुरम मधील सर्व मंदिरांत हा उत्सव लोकप्रिय आहे. दहा दिवस विविध प्रकारच्या वाहनावरून देवाची मिरवणुक काढली जाते. कल्याण महोत्सव म्हणजे सार्वजनिक विवाह उत्सव.या दिवशी एकाम्बरेश्वरा बरोबरच हजारो तरुण तरुणींचे विवाह मंदिरांत लावले जातात.हा विधि पाहण्यासाठी हजारो लोक येतात.

कसे जावे:
चेन्नई ते कांचीपुरम ७८ किमी ,महाबलीपुरम ७५ किमी,पॉंडेचेरी ११५ किमी, वेल्लोर ७० किमी तिरुपति ११० किमी अंतरावर असून या सर्व ठिकाणांवरून बस सेवा उपलब्ध आहेत.बस स्थानका पासून पायी चालत जाता येईल एवढ्या अंतरावर एकाम्बरेश्वरमंदिर आहे.
कधी जावे:
ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी या काळात कांचीपुरमला जावे. मंदिर वेळा :सकाळी ७.३० ते १२.०० सायं. ४.३० ते ७.३०
मंदिराचे व्यवस्थापन : तमिळनाडु सरकारच्या हिंदू रिलिजस अॅंड चरिटेबल एंडोमेंटस डिपार्टमेंटव्दारे मंदिराचे व्यवस्थापन केले जाते.
संपर्क :
एकाम्बरेश्वर मंदिर कांचीपुरम फोन- 044-27269773 मोबाईल 9443990773

– विजय गोळेसर मोबा. ९४२२७६५२२७
Worlds Largest Ekambareshwar Temple Features and Details by Vijay Golesar