मंगळवार, जुलै 15, 2025
India Darpan Live
  • Home
  • मुख्य बातमी
  • महत्त्वाच्या बातम्या
  • संमिश्र वार्ता
  • स्थानिक बातम्या
  • राष्ट्रीय
  • राज्य
  • भविष्य दर्पण
  • मनोरंजन
  • क्राईम डायरी
  • इतर
No Result
View All Result
  • Home
  • मुख्य बातमी
  • महत्त्वाच्या बातम्या
  • संमिश्र वार्ता
  • स्थानिक बातम्या
  • राष्ट्रीय
  • राज्य
  • भविष्य दर्पण
  • मनोरंजन
  • क्राईम डायरी
  • इतर
No Result
View All Result
India Darpan Live
No Result
View All Result
  • Home
  • मुख्य बातमी
  • महत्त्वाच्या बातम्या
  • संमिश्र वार्ता
  • स्थानिक बातम्या
  • राष्ट्रीय
  • राज्य
  • भविष्य दर्पण
  • मनोरंजन
  • क्राईम डायरी
  • इतर
ADVERTISEMENT

थोर भारतीय गणिती – भाग २ – खगोल शास्त्रज्ञ आर्यभट्ट (प्रथम)

by Gautam Sancheti
सप्टेंबर 20, 2020 | 1:06 am
in इतर
0
DbI0ns3UwAA5T0o

खगोल शास्त्रज्ञ आर्यभट्ट (प्रथम)

 
भारताच्या पहिल्या उपग्रहाला ज्यांचे नाव देण्यात आले आणि युनेस्कोच्या मुख्यालयात ज्यांचा पुतळा साकारण्यात आला अशा खगोल शास्त्रज्ञ आर्यभट्ट यांच्याविषयी….
Dilip gotkhindikar
दिलीप गोटखिंडीकर
प्रा. दिलीप गोटखिंडीकर
(लेखक गणिततज्ज्ञ आहेत)
      थोर भारतीय गणितज्ञ आर्यभट्ट यांचा जन्म बिहार राज्यातील पटना शहराजवळ असलेल्या ‘अस्मक ‘ या गावी शके ३९८ ( इसवी सन ४७६) मध्ये  झाला. आर्यभट्टाच्या काळात उपलब्ध असलेले गणित विषयाचे ज्ञान म्हणजे  वेद वाङ्मय, वेदांगे, उपनिषदे,  ब्राह्मण ग्रंथ, संहिता ग्रंथ आणि शूलबसूत्रे होय.  आर्यभटांच्या ग्रंथांमध्ये ‘ सिद्धांत ग्रंथ ‘ याचा संदर्भ ग्रंथ म्हणून उल्लेख असला तरी आज तो ग्रंथ अस्तित्वात नाही.
  आर्यभट्टाच्या काळात मुद्रणकला नव्हती. त्यामुळे ग्रंथसंपदा केवळ हस्तलिखित स्वरूपात तयार होत असे. त्यामुळे विषय ज्ञान आटोपशीरपणे, सूत्ररूपाने, कमी शब्दात, कमी जागेत, आणि श्लोकबध्द रीतीने मांडावे लागत असे. श्लोकांना गेयता प्राप्त होण्यासाठी छंद-वृत्त पद्धतीचे बंधन होते. दुसऱ्याला सांगावयाची  माहिती  छंदोबद्ध करणे हे ही एक बुद्धीचापल्य होते. गणितातील  केवल अंतिम निष्कर्षच छंदोबद्ध केले जात असत.  (निष्कर्ष कसे  काढले? त्यासाठी कोणते मापन अथवा गणन केले? कोणती उदाहरणे वापरली? कोणती युक्ती वापरली? हे ग्रंथांमध्ये आढळत नाही)
       आर्यभट्टा नी लिहिलेल्या आर्यभटिय या ग्रंथांमध्ये (१) त्रिकोणाच्या  क्षेत्रफळाचे सूत्र (२)त्रिकोणांची समरूपता (३)प्रमाणाचे मूलभूत प्रमेय (४) परीघ आणि व्यास यांचे  गुणोत्तर (५)सरळ व्याज आणि चक्रवाढ व्याज काढण्याचे सूत्र (६) द्विपदीच्या वर्गाचा विस्तार (७) त्रिपदीच्या वर्गाचा विस्तार (८) क्रमागत नैसर्गिक संख्यांच्या बेरजेचे सूत्र (९) क्रमागत चौरस संख्यांच्या बेरजेचे सूत्र आणि (१०) त्रैरशिके व पंचरशिके या संकल्पनांचा समावेश आहे.
        प्राचीन काळापासून भारतात पंचाग तयार करण्याचे  तीन प्रमुख विभाग आहेत. (१) सौर पक्ष (२) ब्रह्म पक्ष (३) आर्यपक्ष [यापैकी सौर पक्षाचा प्रमाण ग्रंथ सूर्य सिद्धांत. ब्रह्म पक्षाचा प्रमाण ग्रंथ ब्रह्मसिद्धांत आणि आर्यपक्षाचा  प्रमाण ग्रंथ आर्यभटीय]
      आर्यभट्टीय काल क्रियांमध्ये निरनिराळ्या ग्रहांच्या सूर्या भोवतीच्या प्रदक्षिणा किती दिवसात पूर्ण होतात त्याचे गणन आहे.  त्या दिवसांची संख्या पूर्णांकात घेऊन कालमापने तयार करण्यात आली. त्या पूर्णांकातील दिवस संख्येचा ल. सा. वि. ४३२००० आहे म्हणून  एका युगात ४३२००० वर्षे असे आर्यभट्टाने प्रतिपादन केले.
       गणितपाद अध्यायातील दहाव्या श्लोकात असे म्हटले आहे की, १०४ ला ८ ने गुणून येणारी संख्या ६२००० मध्ये मिळवली की २०००० व्यासाच्या वर्तुळाच्या परिघाची जवळजवळ किंमत मिळते.
(१०४×८ + ६२०००)/२०००० = ३.१४१६ सुमारे=π
        ग्रहांच्या भगण संख्या मोठ्या असल्याने आर्यभटांनी एका सांकेतिक भाषेची (coding language) तयार केली. या भाषेत ‘ अ ‘ पासून ‘ औ ‘ पर्यंतच्या स्वरांना दशगुणोत्तरी  किमती दिल्या. ‘ क ‘ पासून ‘ म ‘ पर्यंतच्या व्यंजनांना १ ते २५ या किमती दिल्या. या शिवाय य=३०, र=४०, ल=५०, व=६०, श=७०, ष=८० आणि स=९० या किमती देण्यात आल्या होत्या. मात्र ही सांकेतिक भाषा खूपच क्लिष्ट असल्याने ती फार काळ टिकाव धरू शकली नाही.
CcneKoUVIAAgKOV
Follow India Darpan
ताज्या बातम्या आणि चर्चांसाठी आमच्या सोशल मीडियावर जोडा!
WhatsApp Channel
Join Now
Telegram Group
Join Now
YouTube Channel
Subscribe

Previous Post

रविवारचा कॉलम – तरंग – वर्दी!

Next Post

बनावट खादी विक्रीला चाप; अनेक ई कॉमर्स कंपन्यांना दणका

Gautam Sancheti

संस्थापक व संपादकीय प्रमुख, इंडिया दर्पण लाइव्ह गौतम संचेती हे India Darpan Live या लोकप्रिय डिजिटल न्यूज पोर्टलचे संस्थापक आणि संपादकीय प्रमुख आहेत. सत्य, स्पष्टता आणि जबाबदारी या तत्त्वांवर आधारलेली पत्रकारिता हेच त्यांचे कार्यध्येय आहे. त्यांनी ग्रामीण आणि शहरी भागातील वाचकांसाठी एक विश्वासार्ह माहितीचा स्रोत उभारला आहे.

Next Post
khadi

बनावट खादी विक्रीला चाप; अनेक ई कॉमर्स कंपन्यांना दणका

प्रतिक्रिया व्यक्त करा उत्तर रद्द करा.

आपला ई-मेल अड्रेस प्रकाशित केला जाणार नाही. आवश्यक फील्डस् * मार्क केले आहेत

ताज्या बातम्या

Screenshot 20250714 200642 Collage Maker GridArt 1

नाशिक जिल्हा परिषदेच्या सुपर ५० उपक्रमातील ६ विद्यार्थ्यांची आयआयटीत निवड…

जुलै 14, 2025
Raj Thackeray1 2 e1752502460884

विजयी मेळावा हा मराठीच्या मुद्द्यावर होता, राजकारणाशी संबध नाही…राज ठाकरे

जुलै 14, 2025
VidhanSabha prashnottare 04 1024x512 1

पाणीपुरवठा प्रकल्पात एकाच कामासाठी दोन योजना; विभागीय आयुक्तांमार्फत चौकशी

जुलै 14, 2025
Mhada Home e1680604067392

घरांची विक्री मंदावली,खरेदीदार अधिक सावध…बघा, हा अहवाल

जुलै 14, 2025
Shirdi Sai baba e1727984889927

शिर्डी येथे गुरुपौर्णिमा उत्सवात साईबाबा संस्थानला ६.३१ कोटींहून अधिक देणगी प्राप्त

जुलै 14, 2025
Untitled 32

नाशिकच्या या नेत्याचा ३०० कार्यकर्त्यांसह शिवसेना ठाकरे गटात मुंबईत प्रवेश…

जुलै 14, 2025
ADVERTISEMENT
  • About Us
  • Contact us
  • Privacy Policy

© India Darpan Live. 112, Kharbanda Park, Near Dwarka, Dwarka, Nashik, Maharashtra 422011

No Result
View All Result
  • Home
  • मुख्य बातमी
  • महत्त्वाच्या बातम्या
  • संमिश्र वार्ता
  • स्थानिक बातम्या
  • राष्ट्रीय
  • राज्य
  • भविष्य दर्पण
  • मनोरंजन
  • क्राईम डायरी
  • इतर

© India Darpan Live. 112, Kharbanda Park, Near Dwarka, Dwarka, Nashik, Maharashtra 422011