विशेष लेख – हेल्मेट सक्ती आणि कायदा

अॅड. कुणाल देवरे, नाशिक 
नुकत्याच झालेल्या एका अभ्यासात असे दिसून आले आहे की दर तासाला ६ मोटारसायकल स्वार अपघाताला सामोरे जातात. २०१९ पर्यंत, ३७ % पेक्षा जास्त रस्ते अपघातांमध्ये दुचाकी वाहनांचा समावेश आहे. मृत्यूच्या चिंताजनक दरांपैकी बहुतेक दुखापत डोक्याला इजा झाल्यामुळे होतात जे दुचाकीस्वारांमध्ये हेल्मेट वापरण्याकडे केलेले दुर्लक्ष दर्शवते. दरवर्षी वाढत्या रस्ते अपघातांमुळे वाहतूक नियमांची अधिक कठोर अंमलबजावणी करण्याची गरज दिसून येत आहे. २०१७ मध्ये हेल्मेट न वापरल्यामुळे ३५,९७५ मृत्यू झाले होते, तर २०१८ मध्ये ही संख्या ४३,६१४ वर पोहोचली. कदाचित, मृत्यूची ही भयंकर संख्या दुचाकीस्वार केवळ हेडगियरच्या (हेल्मेट) वापराने रोखू शकतील. जरी अनेक मोटारसायकल चालक हेल्मेट नियमांचे पालन करतात परंतु मागच्या सीटवरील प्रवाशांकडून हेल्मेट वापरण्याबाबत लक्षणीय गोंधळ दिसून येतो. मोटार वाहन कायदा अस्तित्वात येण्यापूर्वी केलेल्या अभ्यासातून याला पुष्टी मिळाते. या अभ्यासानुसार, मोटारसायकल चालवणाऱ्यांपैकी फक्त ०.६% हेल्मेट परिधान करतात.

पिलियन रायडर्सनी हेल्मेट घालावे की नाही अशी कोंडी होत असलेल्या व्यक्तींपैकी तुम्हीही असाल तर पुन्हा विचार करा. लक्षात ठेवा की अपघात झाल्यास पाठीमागे बसलेल्या प्रवाशांना दुखापत होण्याची तितकीच शक्यता असते जितकी वाहन चालवणाऱ्याला असते. त्यामुळे हेल्मेट हे पाठी मागील व्यक्तीस तेवढेच उपयुक्त आहे. प्रवास करताना रायडर्स आणि पिलियन रायडर्स दोघांनीही हेडगियर घालणे अनिवार्य आहे असे न आढळ्यास वाहनचालकांसाठी निर्दिष्ट केल्याप्रमाणे हेल्मेट न घालण्यासाठी महत्त्वपूर्ण दंड आकारला जाऊ शकतो.

भारतात हेल्मेट संबंधी वाहतूक कायदे काय आहेत.
मोटारसायकल समुदायाची कायदेशीर सुरक्षा राखण्यासाठी १९८८ चा मोटार वाहन कायदा स्थापित करण्यात आला. वर्षानुवर्षे कायदा सक्षम करण्यासाठी आणि अनुपालन अधिक मजबूत करण्यासाठी त्यात अनेक सुधारणा केल्या आहेत.नवीन मोटार वाहन दुरुस्ती कायदा २०१९ मध्ये ६३ नवीन कलमांचा समावेश करण्यात आला आहे, ज्यामध्ये वाहतूक गुन्ह्यांसाठी वाढीव दंड नमूद करण्यात आला आहे. यातील एक सुधारणा म्हणजे हेल्मेटशिवाय गाडी चालवणे.

मोटार वाहन कायदा, १९८८ मधील कलम १२९ तरतुदी खालील प्रमाणे;
संरक्षणात्मक हेडगियर घालणे. —प्रत्येक व्यक्तीने गाडी चालवणे किंवा स्वार होणे (अन्यथा बाजूच्या कारशिवाय कोणत्याही वर्गाच्या किंवा वर्णनाच्या मोटार सायकलवर) सार्वजनिक ठिकाणी असताना [संरक्षणात्मक हेडगियर ब्यूरोच्या मानकांनुसार परिधान करणे आवश्यक आहे. भारतीय मानकांचे]: परंतु, या कलमांची तरतूद शिख असलेल्या व्यक्तीला लागू होणार नाही, जर ती मोटारसायकल चालवताना, सार्वजनिक ठिकाणी, पगडी परिधान करत असेल तर सरकार अशा नियमांद्वारे, त्याला योग्य वाटेल अशा अपवादांची तरतूद करू शकते. स्पष्टीकरण.—”संरक्षणात्मक हेडगियर” म्हणजे हेल्मेट जे,—(अ) त्याच्या आकार, साहित्य आणि बांधकामाच्या आधारावर, मोटारसायकल चालवणाऱ्या किंवा चालवणाऱ्या व्यक्तीला अपघात झाल्यास इजा होण्यापासून काही प्रमाणात संरक्षण मिळण्याची वाजवी अपेक्षा केली जाऊ शकते; आणि (b) हेडगियरवर प्रदान केलेल्या पट्ट्या किंवा इतर फास्टनिंग्जद्वारे परिधान करणार्‍याच्या डोक्याला सुरक्षितपणे बांधले जाते.

मोटारसायकल स्वारांना या नियमांचे पालन करण्यास आणि मोठा दंड टाळण्यासाठी मदत करण्यासाठी, हेल्मेटसाठी अनेक राज्यांचे RTO नियम केंद्रीय मोटार वाहन नियम (CMVR) च्या कलम १३८ (४) (f) मधून घेतले आहेत. हा नियम सर्व दुचाकी उत्पादकांना वाहन खरेदीच्या वेळी खरेदीदारांना किमान 2 BIS अनुरूप हेडगियर, ड्रायव्हर आणि पिलियन रायडरसाठी पुरवणे अनिवार्य करतो. जर तुमचा डीलर आरटीओकडे पुरावा सादर करू शकला नाही तर तुम्हाला तुमच्या दुचाकीची नोंदणी करण्यात अडचणी येऊ शकतात. तथापि, केवळ २ हेल्मेट असणे एवढेच तुम्ही स्वत:ला दंड आकारण्यापासून रोखू शकत नाही. या संरक्षणात्मक गीअर्सची वास्तविक सामग्री आणि बिल्ड गुणवत्ता हे देखील विचारात घेण्यासारखे महत्त्वाचे घटक आहेत.

कोणत्या राज्यांमध्ये हेल्मेटशी संबंधित कायदे आणि दंड समान आहेत ते पाहूया हेल्मेट न घातल्याबद्दल दंडाला विरोध करणाऱ्या प्रवाशांची लक्षणीय संख्या पाहता, अनेक राज्यांनी सुधारित मोटार वाहन कायद्यांतर्गत निर्दिष्ट केलेल्या कठोर नियमांच्या जागी तात्पुरत्या तरतुदी केल्या आहेत. हेल्मेट परिधान करणाऱ्या मोटारसायकलस्वारांबाबत संबंधित आदेशांसह राज्यांचे वर्गीकरण खालीलप्रमाणे आहे.

महाराष्ट्र
१००० रुपयांचा दंड आणि ३ महिन्यांपर्यंत ड्रायव्हिंग लायसन्स निलंबित.
बिहार, हरियाणा, त्रिपुरा, आसाम
नवीन मोटार वाहन कायद्यात नमूद केल्यानुसार मोटरसायकल स्वारांना सर्व दंडाला सामोरे जावे लागेल.
गुजरात
राज्य सरकारने हेल्मेट न घातल्याचा दंड १००० रुपयांवरून ५०० रुपयांपर्यंत कमी करण्यासाठी सुधारित कायद्यात बदल केले आहेत.
उत्तर प्रदेश
हेल्मेटशिवाय दुचाकी चालवल्यास तुम्हाला ६०० रुपयांपर्यंत दंड होऊ शकतो.
उत्तराखंड
या राज्याने उल्लंघनाच्या बाबतीत कमी दंड आकारण्यासाठी नवीन नियमांमध्ये सुधारणा केली आहे.
केरळ
याआधी अद्ययावत नियम लागू केले असले तरी, रहिवासी आणि कामगार संघटनांच्या असहमतीमुळे या राज्याला ते मागे घ्यावे लागले.
कर्नाटक
राज्य सरकार अंमलबजावणीबाबत गुजरातकडे पाहत असताना, केंद्र सरकारशी पुढील सल्लामसलत होईपर्यंत कोणताही अंतिम निर्णय घेतला जाणार नाही.
ओडिशा
चालक आणि वाहतूक नियंत्रक यांच्यातील तीव्र वादामुळे राज्याने ३ महिन्यांपासून अंमलबजावणी थांबवली आहे.
पश्चिम बंगाल, छत्तीसगड, तेलंगणा, पंजाब, मध्य प्रदेश
या राज्यांच्या सरकारने सुधारित कायद्यांच्या विरोधात निर्णय घेतला आहे. त्यामुळे, दुचाकी वापरकर्ते जुने तपशील आणि संबंधित दंडाचे पालन करू शकतात.