वाराणसी – बनारस संगीत घराण्यातील अढळ तारा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ठुमरी सम्राज्ञी गिरीजा देवी यांच्या स्मृतीप्रीत्यर्थ दरवर्षी विशेष कार्यक्रमाचे आयोजन केले जाते. पण, यंदा कोरोनाच्या संकटामुळे कोणतेही कार्यक्रम घेता आले नाहीत. २४ ऑक्टोबर २०१७ रोजी त्यांचे निधन झाले आहे.
त्यांच्या मृत्यूपूर्वी म्हणजे २४ एप्रिल २०१७ रोजी ‘सूर गंगा’ नामक एक कार्यक्रम झाला. या कार्यक्रमात सुप्रसिद्ध पार्श्वगायिका आशा भोसले या देखील उपस्थित होत्या. एकाच वेळी या दोन्ही महान गायिका एका मंचावर आल्याची ही वाराणसीतील पहिलीच वेळ असावी. या कार्यक्रमात आशा भोसले यांनी गिरीजा देवी यांना नमस्कार करून त्यांचे आशीर्वाद घेतले. या प्रसंगाने त्यांना एवढे भरून आले की, एरवी लीलया लागणारा त्यांचा स्वर गळा दाटून आल्याने लागला नाही. आर.डी. बर्मन देखील आपल्याला गिरीजा देवी यांची गाणी ऐकायला सांगत, अशी आठवण त्यांनी त्यावेळी सांगितली होती.
गिरीजा देवी यांचा जन्म १९२९ मध्ये जमीनदार घराण्यात झाला. त्यामुळे गाण्याशी त्यांच्या घराचा दूरदूरपर्यंत संबंध नव्हता. पण, मुलीची आवड म्हणून त्यांचे वडील रामदेव राय यांनी वयाच्या पाचव्या वर्षापासून त्यांना संगीताचे शिक्षण देण्यास सुरुवात केली. सुरुवातीला गुरू पं. शरयू प्रसाद मिश्र आणि त्यानंतर पं. श्रीचंद्र मिश्र यांनी त्यांना संगीतातील विविध प्रकारांचे शिक्षण दिले. ख्याल, ठुमरीसह शास्त्रीय संगीतातील सर्व प्रकारांमध्ये त्यांना पारंगत केले, आणि गिरीजा देवींनी देखील अत्यंत निष्ठेने हे सगळे धडे गिरवले. या दरम्यान त्यांनी ‘याद रहे’ यातही अभिनय केला.
विशेष म्हणजे, त्यांच्या या संगीत प्रवासात त्यांचे पती मधुसूदन जैन यांचे मोठे सहकार्य मिळाले. त्यांच्या पाठबळावरच १९४९ मध्ये त्यांनी इलाहाबाद आकाशवाणीवर गायन सादर केले. इथूनच त्यांचा संगीत प्रवास सुरू झाला. सुरुवातीच्या काळात वडील आणि नंतर पतीने दिलेला मान, गाण्याप्रती असलेली त्यांची आवड समजून घेऊन त्यांना दिलेला पाठिंबा याचा त्यांनी आयुष्यभर आदर केला.
संगीताच्या क्षेत्रातील गिरीजा देवी यांच्या योगदानाचा सरकारने देखील सन्मान केला. १९७२ मध्ये पद्मश्री, १९८९ मध्ये पद्मभूषण आणि २०१६ मध्ये त्यांना पद्मविभूषणने गौरवण्यात आले. याशिवायही त्यांना अनेक राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले. एवढे पुरस्कार मिळाल्यानंतरही त्यांनी आपला साधेपणा कधीही सोडला नाही, की कधी त्या पुरस्कारांचा मान दाखवला नाही. त्यांच्या बैठकीतील एका कपाटात बाहुल्या ठेवल्या होत्या. यातून त्यांचे बालमन प्रतीत होते.
प्रभू श्रीरामांवर त्यांची श्रद्धा होती. शेवटच्या क्षणी अस्वस्थ वाटत असतानाही त्यांना भरत मिलाप पहायची इच्छा झाली. आणि भरत मिलाप मैदानाच्या जवळच्या एका इमारतीजवळून प्रभू श्रीराम यांना प्रणाम केला. अशा अनेक आठवणी त्यांच्या शिष्यांनी यावेळी सांगितल्या. गिरीजा देवी यांच्या शिष्यांना जरी कोणताही कार्यक्रम करता आला नाही, तरी शिष्यांच्या मनात त्यांच्या आठवणींनी फेर धरला आहे.
