सुप्रसिद्ध कवी आणि गीतकार मजरूह सुलतानपुरी यांच्याविषयी तुम्हाला हे माहित आहे का?

मुकुंद बाविस्कर, इंडिया दर्पण वृत्तसेवा
आपल्या देशात अनेक प्रसिद्ध कवी गीतकार आणि शायर होऊन गेले आहेत यामध्ये प्रसिद्ध शायर मजरूह सुलतानपुरी यांचे नाव अग्रक्रमाने घ्यावे लागेल.
‘मैं अकेला ही चला था, जानिब-ए-मंजिल मगर I
लोग साथ आते गए और कारवां बनता गया I ‘
मजरूह सुलतानपुरींचा हा शेर अनेकदा नागरिकांच्या जिभेवर येतो. परंतु तसे पाहिलं तर हा शेरच सुलतानपुरीवर अगदी अचूक बसतो. मजरूह सुलतानपुरी यांना रसिक कवी, गझलकार, गीतकार म्हणून ओळखतात. पण, सुलतानपुरी होण्यापूर्वी ते नावाने असरुल हसन खान होते. व्यवसायाने ते हकीम होते आणि नाडी पाहून रुग्णांच्या तब्येतीची स्थिती सांगत असे.

व्यवसायाने हकीम
हकीमगिरी सोबतच त्यांची कवितेची आवड कायम राहिली आणि छंद ही मोठी गोष्ट आहे…! असररुल हसन खान यांचा छंद त्यांना मायानगरीत घेऊन गेला. अशा रीतीने हिंदी चित्रपटसृष्टीला एक उत्तम गीतकार लाभला, ज्यांनी वेदना, सुख, इश्क हर एहसास शब्दात मांडले. आजही रसिक मनाला शांतता मिळवण्यासाठी त्यांच्या गाण्यांचा आधार घेतात. हकीम असरुल हसन खान ते कवी गीतकार मजरूह सुलतानपुरी बनण्याचा प्रवास जाणून घेऊ या …

युनानी औषधांचे प्रशिक्षण
नावाप्रमाणे मजरूह सुलतानपुरी हे सुलतानपूरचे रहिवासी होते. पण, त्यांचा जन्म दि. 1 ऑक्टोबर 1919 रोजी निजामाबाद, आझमगड येथे झाला. त्याचे वडील पोलीस इन्स्पेक्टर होते आणि मुलाने इंग्रजी माध्यमात शिकावे अशी त्यांची इच्छा नव्हती. त्यामुळे सुलतानपुरी मदरशात दाखल झाले. त्याचा परिणाम असा झाला की त्यांच्या अरबी-पर्शियन भाषांचा विकास झाला. यानंतर ते लखनौला रवाना झाले आणि येथून त्यांनी युनानी औषधांचे प्रशिक्षण घेण्यास सुरुवात केली. त्यावेळी खुद्द मजरूह सुलतानपुरी यांनी नागरिकांना हकीम मानावे अशीच योजना असावी. पण नशीब आणि कवितेच्या ध्यासाने ते नवीन पुस्तक लिहिणार होते.

त्या कौतुकाने प्रोत्साहन
हकीम म्हणून सुलतानपुरींचे काम फारसे चालत नव्हते. मात्र, या काळात त्यांची गझल आणि कविता यांची आवड नक्कीच पूर्ण होत होती. एका संध्याकाळी सुलतानपूरच्या मुशायरात त्यांनी गझल पाठ केली. त्यांच्या गझलेने तिथे बसलेल्या सर्वांवर प्रभाव पाडला. नागरिक चर्चा करू लागले की, नवीन कवी आला आहे. सुलतानपुरींची गझलची आवड हळूहळू वाढत गेली जेव्हा ती स्तुती झाली. प्रत्येक मुशायरात ते आपल्या गझलांचे पठण करू लागले.

पाठिंबा मिळाला
सुलतानपुरींच्या मुशायर्‍यांमध्ये सहभागी होत राहिले आणि या काळात त्यांना जिगर मुरादाबादी यांचे सहकार्य लाभले. जिगर मुरादाबादीने सुलतानपुरीला खूप प्रेरणा दिली आणि मग मुंबईला जाण्याचा निर्णय झाला. मजरूह सुलतानपुरी 1945 मध्ये मुंबईत पोहोचले. येथील साबू सिद्दीकी इन्स्टिट्यूटमध्ये मुशायरा झाला. त्यात सुलतानपुरी यांनी शेर वाचला, तेव्हा श्रोते थक्क झाले. तसेच या प्रेक्षकांमध्ये एक जबरदस्त व्यक्तिमत्व देखील होते. ते या चित्रपटाचे निर्माते ए.आर.कारदार होते. त्यांनी सांगितले की सुलतानपुरींनी आमच्या चित्रपटासाठी गाणी लिहावीत, पण, मजरूहने साफ नकार दिला. वास्तविक हा तो काळ होता जेव्हा उद्योगाला चांगले स्थान मानले जात नव्हते. मोठमोठे कलाकार इथे पाऊल ठेवण्यापासून मागे हटायचे.

जबरदस्त परीक्षा
सुलतानपुरी हे गाणे लिहिण्यास राजी नव्हते तेव्हा जिगर मुरादाबादी यांनी त्यांचे मन वळवले आणि त्यांचा विचार बदलला. मुरादाबादी म्हंटले की तुम्ही फिल्मी गाणी लिहा. आवड असलेली गाणी लिहीली की, यामुळे काही पैसे मिळतील आणि तुमच्या कुटुंबाची चांगली काळजी घेऊ शकाल. सोबतच कविताही सुरू राहणार आहे. सुलतानपुरींना हा मुद्दा चांगला पटला. आणि त्यांनी होकार दिला. यानंतर चित्रपटाचे निर्माते ए.आर.कारदार यांनी मजरूह सुलतानपुरी यांना संगीतकार नौशाद यांच्याकडे नेले. तिथे नौशादने सुलतानपुरीची जबरदस्त परीक्षा घेतली. त्यांनी एक सूर पुढे करून त्यावर लिहायला सांगितले. मजरूह सुलतानपुरीही कमी पडले नाहीत. त्यांनी एक गीत लिहिले, लगेचच ‘शाहजहाँ’ चित्रपटासाठी सुलतानपुरी यांना साइन केले. ही गोष्ट आहे 1946 सालची आहे. चित्रपटातील गाणे प्रचंड गाजले. यानंतर सुलतानपुरी यांनी चित्रपट गीते लिहायला सुरुवात केली आणि इतिहास घडवणारे गीतकार झाले.
‘ओ मेरे दिल के चैन…’,
‘यूं तो हमने लाख हंसी देखे हैं, तुम सा नहीं देखा…’,
‘देखो जी सनम हम आ गए..,’
‘मोहब्बत से तेरी खफा हो गए हैं…’,
‘चला जाता हूं किसी की धुन में तड़पते दिल के तराने लिए…’,
‘सिर पे टोपी लाल…’,
‘करके आंखों में…’,
‘छोड़ दो आंचल जमाना क्या कहेगा…’! त्यांनी लिहिलेल्या चित्रपटगीतांची यादी खूप मोठी आहे.

तुरुंगात गेले
सुलतानपुरी हे खूप मोठे व्यक्तिमत्व होते. एक वेळ अशी आली जेव्हा ते त्यांच्या राजकीय विचारांमुळे अडचणीत आले. आपल्या कवितेतून त्यांनी व्यवस्थांच्या कमकुवतपणावर प्रहार केला. ज्यामुळे त्याला तुरुंगात जावे लागले. माफी मागितली तर सोडून देऊ, असे त्यांना सांगण्यात आले, पण त्याने आपला विचार बदलला नाही. तसेच हा किस्सा असाही प्रसिद्ध आहे की, राज कपूर यांना माहित होते की, तुरुंगात राहावे लागले तर कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहात अडचणी येतील. राजसाहेब मजरूह सुलतानपुरी यांच्याकडे गेले आणि म्हणाले, ‘मला एक गाणे हवे आहे’. सुलतानपुरींनी ते गाणं लिहिलं आणि राज कपूरने त्यांना एक हजार रुपये दिले. सुलतानपुरी यांना हजार रुपये का देण्यात आले ते माहीत नव्हते, कारण ते गाणे कोणत्याही चित्रपटात वापरले गेले नव्हते. वर्षांनंतर तीसरी कसम या चित्रपटात हेच गाणे वापरण्यात आले. ते गाणं होतं, ‘दुनिया बनाने वाले क्या तेरे मन में समाई, कहे को दुनिया बनी…’.

कृष्णधवल ते रंगीत पडदा
सुलतानपुरीची जोडी नौशाद, एसडी बर्मन, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल यांच्यासह जवळपास सर्वच संगीत दिग्दर्शकांशी जमली होती. कृष्णधवल चित्रपटांपासून ते रंगीत चित्रपटांपर्यंतची गाणी त्यांनी लिहिली. हिरो बदलला, दिग्दर्शक बदलला आणि सुलतानपुरींची लेखणी चालू राहिली. देवानंद, शम्मी कपूर, राज कपूर यांच्यासाठी त्यांनी जबरदस्त गाणी लिहिली, तर शाहरुख खान, आमिर खान, सलमान खान यांचा काळही त्यांनी पाहिला. कयामत से कयामत तक या आमिरच्या पहिल्या चित्रपटातील गाणी मजरूह सुलतानपुरी यांनी लिहिली होती. 24 मे 2000 रोजी वयाच्या 80 व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले. पण त्यांनी आपल्या गझल, कविता आणि गाणी जगाला दिली, जी आजही रसिक आवर्जून ऐकतात आणि गुणगुणतात.

दादासाहेब फाळके पुरस्कार
सन 1965 मध्ये ‘चाहुंगा में तुझे…’ या गाण्यासाठी त्यांना फिल्मफेअर सर्वोत्कृष्ट गीतकाराचा पुरस्कार देण्यात आला. सन 1993 मध्ये सुलतानपुरी यांना दादासाहेब फाळके पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. विशेष म्हणजे दादासाहेब फाळके यांच्या नावाचा प्रतिष्ठित पुरस्कार मिळणारे ते पहिले गीतकार होते.