इंडिया शब्द कसा निर्माण झाला… हिन्दुस्थानचे भारत आणि इंडिया कसे झाले… असा आहे इतिहास

इंडिया दर्पण ऑनलाईन डेस्क – नामकरण राजकारण हा भारतीय राजकारणाचा फार पूर्वीपासून भाग आहे. इतिहास, राजकारण आणि पुरातत्वाच्या जगात, एखाद्या विशिष्ट सभ्यतेची विवादास्पद, लोकप्रिय आणि अनेकदा निरूपण करणारी नावे राजकीय वादाचे कारण बनली आहेत. अलाहाबादचे प्रयागराज होणे असो वा औरंगाबादचे छत्रपती संभाजीनगर होणे असो किंवा आज भारतीय राज्यघटनेतून भारत हा शब्द काढून टाकण्यात आला आहे.

किंबहुना, कोणत्याही राष्ट्राचे नाव अप्रत्यक्षपणे त्या देशाच्या अस्मितेचा आणि ऐतिहासिक वारशाचा अभिमान बाळगतो. तेथील नागरिकांना त्यांच्या इतिहास, संस्कृती आणि सभ्यतेबद्दल अभिमानाची आठवण करून देते. साहजिकच, राष्ट्रांची नावे ही तिथल्या लोकांच्या प्रवाहात वाहणाऱ्या इतिहासाचा अभिमान आहे आणि त्यासोबत होणारा कोणताही बदल अनेकदा राजकीय दंगलींना कारणीभूत ठरला आहे. मात्र, सध्या भारतीय राजकारण देशाच्या नावावरून वादाच्या केंद्रस्थानी आहे.

२०२४ च्या लोकसभा निवडणुकीत मोदी सरकारला आव्हान देण्यासाठी “I.N.D.I.A” ही नवी विरोधी आघाडी अस्तित्वात आली आहे. यावेळी, नावावरच हल्ला होत असताना, आता भाजपचे खासदार हरनाथ सिंह यादव भारतीय भाषेत लिहिलेल्या इंडिया शब्दावर टीका करत आहेत. तर इंडिया हा शब्द काढून टाकण्याबाबत देशातील सर्वोच्च न्यायालयात याचिकाही दाखल करण्यात आली आहे.
“याचिकाकर्त्याने राज्यघटनेतून इंडिया हा शब्द काढून टाकण्याची विनंती सर्वोच्च न्यायालयात केली आहे आणि म्हटले आहे – इंडिया हा शब्द भारताच्या गुलामगिरीचे प्रतीक आहे आणि तो काढून टाकला पाहिजे.

दुसरीकडे, भाजप खासदार हरनाथ सिंह यादव म्हणाले- ‘इंडिया’ ऐवजी ‘भारत’ हा शब्द वापरावा, अशी मागणी देशाची आहे. ‘इंडिया’ हा शब्द ब्रिटिशांनी दिलेला अपशब्द आहे तर ‘भारत’ हा शब्द आपल्या संस्कृतीचे प्रतीक आहे… राज्यघटना बदलून त्यात ‘भारत’ हा शब्द जोडला जावा, अशी माझी इच्छा आहे.

काही दिवसांपूर्वी भाजपचे राज्यसभा सदस्य नरेश बन्सल यांनीही संविधानातून इंडिया हा शब्द काढून टाकण्याची मागणी केली होती. त्यांनी म्हटले आहे की, इंडिया हा शब्द वसाहतवादी गुलामगिरीचे प्रतीक आहे आणि तो काढून टाकला पाहिजे. याआधी २५ जुलै रोजी झालेल्या भाजप संसदीय दलाच्या बैठकीत पंतप्रधान मोदींनी विरोधी आघाडी इंडियावरही निशाणा साधला होता.

इंडिया या शब्दाचा खरपूस समाचार घेत पंतप्रधान म्हणाले होते – ईस्ट इंडिया कंपनी आणि इंडियन नॅशनल काँग्रेसची स्थापना ब्रिटिशांनी केली होती. विशेष म्हणजे भारत सरकारने नुकत्याच पाठवलेल्या जी२० बैठकीच्या निमंत्रणात इंडियाचे राष्ट्रपती ऐवजी भारताचे राष्ट्रपती असे लिहिले आहे.

इंडिया आणि भारत या शब्दांचा जन्म
आपल्या देशाचा भारत नावाचा इतिहास प्राचीन काळापासून आणि पौराणिक कथांकडे जातो. भारतवर्ष नावाची कथा थेट ऋषभदेवाचा मुलगा भरतशी जोडलेली आहे. हिंदू ग्रंथ, स्कंद पुराण (अध्याय ३७ नुसार) “ऋषभदेव हा नभिराजाचा पुत्र होता, ऋषभचा पुत्र भरत होता.
इतर अनेक पुराणांमध्ये असेही म्हटले आहे की नाभिराजाचा पुत्र भगवान ऋषभदेव होता आणि त्याचा पुत्र भरत होता, तो चक्रवर्ती होता आणि त्याचे साम्राज्य सर्व दिशांना पसरले होते आणि त्यांच्या नावावरून आपल्या देशाला भारतवर्ष असे नाव पडले. हा तो काळ होता जेव्हा भारताला भारतवर्ष, जंबुद्वीप, भरतखंड, आर्यावर्त, हिंदुस्थान, हिंद, अल-हिंद, ग्यागर, फग्युल, टियांझू, होडू अशा इतर अनेक नावांनी संबोधले जात होते.

इतिहासकारांच्या मते, मध्ययुगीन काळात जेव्हा तुर्क आणि इराणी भारतात आले, तेव्हा त्यांनी सिंधू खोऱ्यात प्रवेश केला. ते “S” चा उच्चार “H” म्हणून करायचे आणि त्यामुळे त्यांनी सिंधूला हिंदू म्हटले आणि पुढे या राष्ट्राचे नाव हिंदुस्थान झाले. इथे तर्क असा होता की त्यांनी भारतात राहणाऱ्या लोकांना हिंदू म्हटले आणि या जागेला हिंदुस्थान म्हटले.
इथे वादग्रस्त आणि उजव्या विचारसरणीच्या राजकारणाचे आधारस्तंभ असलेल्या वीर सावरकरांनी त्यांच्या “हिंदुत्व” या पुस्तकातही याचा उल्लेख केला आहे, ज्याचा उल्लेख ज्येष्ठ पत्रकार प्रभा जोशी यांनीही त्यांच्या हिंदू होने का धर्म या पुस्तकात केला आहे. जिथे त्यांनी सावरकरांच्या हिंदुत्वाची व्याख्या केली आहे.
मात्र, त्या काळात एकीकडे ‘सा’ चा उच्चार ‘हा’ करून आपल्या देशाचे नाव ‘हिंदुस्थान’ ठेवण्याची संकल्पना कार्यरत होती, तर दुसरीकडे भारताचे नामकरण करताना हे राष्ट्र सिंधूशी संबंधित होते. व्हॅली सिव्हिलायझेशन सुद्धा कार्यरत होते.

वास्तविक, भारताला भारत असे नाव देण्यामागे आणखी एक कथा आहे, जी इतिहासाच्या कॉरिडॉरमधून येथे येते. एक प्रकारे भारताचे इंडिया होण्याचे संपूर्ण गणित येथूनच सुरू होते आणि त्यामागे सिंधू नदी आपले काम करते. सिंधू नदीचे दुसरे नाव इंडस होते, तर सिंधू संस्कृतीमुळे भारतातील सिंधू संस्कृतीला आणखी एक प्राचीन संस्कृती, ग्रीक, आजचे ग्रीक असे संबोधले जात होते. ते याला इंडो किंवा सिंधू संस्कृती म्हणत असत, अशा प्रकारे हा शब्द सिंधू लॅटिन भाषेपर्यंत पोहोचली.म्हणून हा इंडिया बनला आहे. लॅटिन ही खूप जुनी भाषा होती जी रोमन साम्राज्याची अधिकृत भाषा होती.

आता संविधानाच्या व्याप्ती आणि आरशाबद्दल बोलूया, संविधान बनवण्याची प्रक्रिया लांब असताना अनेक प्रकारच्या मतभेदांमध्येही ती सुरू राहिली. राष्ट्राचे नाव आल्यावर ते कमी सोपे काम नव्हते हे उघड होते. भारताच्या नामकरणाबाबत संविधान सभेत प्रदीर्घ चर्चा झाली. काही सदस्य भारताचे नाव ‘भारत’ ठेवण्याच्या प्रस्तावावर ठाम होते, तर काही सदस्य ‘भारतवर्ष’ असे नाव देण्याचा प्रस्ताव मांडत होते, तर काही सदस्य ‘हिंदुस्थान’ ठेवण्याचा विचार करत होते.

एकामागून एक वादावादी झाली. सेठ गोविंद दास, कमलापती त्रिपाठी, श्रीराम सहाय, हरगोविंद पंत, हरी विष्णू कामथ यांसारखे नेते भिडत होते. हरी विष्णू कामथ यांनी भारत बदलून इंडिया किंवा भारत असा सल्ला दिला होता.
पण शेवटी या प्रस्तावाच्या बाजूने युक्तिवाद करत डॉ भीमराव आंबेडकर म्हणाले होते की, ‘इंडिया’ हे नाव एक आंतरराष्ट्रीय नाव आहे, जे जगभरात ओळखले जाते आणि भारतातील विविध भाषा आणि संस्कृती देखील दर्शवते. त्यामुळे इंडिया हे नाव जगात प्रसिद्ध झाले.

India Bharat Name History Politics Origin