इंडिया दर्पण विशेष – वलयांकित – भजन गायक पद्मश्री मुन्ना मास्टर

भजन गायक पद्मश्री मुन्ना मास्टर

जयपूर जवळच्या बगरू ह्या गावात राहणाऱ्या एकसष्ट वर्षांच्या रमझानखान यांना सारेजण मुन्ना मास्टर म्हणून ओळखतात. त्यांना पद्मश्री पुरस्कारानेही सन्मानित करण्यात आले आहे.

मागल्या वर्षी बनारस हिंदू विद्यापीठाच्या संस्कृत विभागात संस्कृत शिकविण्यासाठी डॉ. फिरोजखान नावाच्या एका मुस्लीम धर्मीय प्राध्यापकांची नियुक्ती झाली होती आणि त्यावरून त्या विद्यापीठात विद्यार्थ्यांचे आंदोलनही झाले होते. पुढे संस्कृत विभागाऐवजी कला शाखेच्या संस्कृत विभागात सहाय्यक प्राध्यापक म्हणून त्यांची नेमणूक झाल्यानंतर ते आंदोलन मागे घेतले गेले. मात्र भारत सरकारने डॉ. फिरोजखान यांचे वडील रमझानखान यांना मागच्या वर्षी पद्मश्री पुरस्कार देऊन गौरवले. विद्यापीठातल्या आंदोलनाच्या पार्श्वभूमीवर तर हा पुरस्कार अधिकच महत्वाचा ठरतो आहे. काहीही न बोलता केंद्राने ह्या विषयाबद्दलचे आपले मत काय आहे ते सांगून टाकले होते.

जयपूर जवळच्या बगरू ह्या गावात राहणाऱ्या एकसष्ट वर्षांच्या रमझानखान यांना सारेजण मुन्ना मास्टर म्हणून ओळखतात. आपल्या गावातल्या एका ज्योतिषाने सांगितले म्हणून रमझानखान यांनी मुन्ना मास्टर असे टोपणनाव धारण केले आणि सारा राजस्थान आज त्यांना त्याच नावाने ओळखतो आहे. कृष्णभक्तीची भजने सादर करणारा एक भजन गायक म्हणून त्यांना साऱ्या राजस्थानात ओळखले जाते आणि त्यांचा गौरव त्यांच्या भजन गायनासाठीच करण्यात आलेला आहे. मुन्ना मास्टर त्यांचे वडील गफूरखान हे देखील भजन गायक होते.

वयाच्या सातव्या वर्षी मुन्ना मास्तरांच्या वडिलांचे निधन झाले. त्यानंतरच्या काळात मुन्ना अनेक साधू-संतांच्या सहवासात वाढले आणि त्याच काळात त्यांनी भजनगायनाची वडिलांची परंपरा आत्मसात केली. सहाजिकच त्यांच्या समाजातल्या कडव्या लोकांचा विरोध देखील त्यांना सहन करावा लागला. काहीवेळा तर त्यांना मारहाणीच्या प्रसंगांना देखील सामोरे जावे होते.

 कृष्णचरित्रावरच्या भजनांप्रमाणेच मुन्ना मास्टर यांनी संस्कृतवर देखील प्रभुत्व मिळवलेले आहे. संस्कृतमध्ये शास्त्रीची परीक्षा देखील ते उत्तीर्ण झालेले आहेत. मास्टरांनी आपल्या मुलांना देखील संस्कृत शिकवलेले आहे आणि त्यामुळेच त्यांचा मुलगा असणाऱ्या फिरोजखानने संस्कृतमध्ये डॉक्टरेट मिळवली आहे. इतकेच नव्हे तर वकील, शकील, फिरोज आणि वारिस ह्या आपल्या चारही मुलांना त्यांनी संस्कृत शिकवलेले आहे. बगरू मधल्या संस्कृतशाळेत त्यांनी आपल्या मुलांची शिक्षणे केली आहेत. त्यांच्या सर्व मुलांना हनुमान चालीसा मुखोद्गत आहे.

आत्ता आत्ता फिरोजखान कर्तासवरता झाल्यावर त्यांचे त्यांच्या नातेवाईकांशी असणारे संबंध सुधारले असले तरी त्यांचे त्यांच्या निकटच्या नातेवाईकांबरोबरचे संबंध जवळपास दहा वर्षे दुरावलेले होते. कृष्णभक्तीच्या भजनांचे कार्यक्रम आणि संस्कृतच्या शिक्षणाबरोबरच गोपालनाच्या कार्यात देखील मुन्ना मास्टरानी महत्वाचे काम केलेले आहे. ‘श्याम सुरभि वंदना‘ ह्या नावाचे त्यांनी लिहिलेले भजनाचे पुस्तक लोकांमध्ये खूप लोकप्रिय झालेले आहे.

मुन्ना मास्टरांचे वडील, आजोबा देखील गोपालनाचे काम आवडीने करीत असत. पंधराव्या शतकातल्या संतकवी सैयद इब्राहीम तथा रसखान तसेच कबीरांपासून एक मोठी परंपरा अशी आहे की ज्यात हिंदू-मुस्लीम असा भेद न बाळगता ईश्वरभक्तीचा विचार मानला जातो. रमझानखान हे त्याच परंपरेतले आहेत. आत्तापर्यंतच्या त्यांच्या जीवनात धर्माच्या भेदांच्या पलीकडे जाऊन ते विचार करतात हे त्यांनी सातत्याने दाखवून दिले आहे.

दिवाळीच्या दिवशी जन्म झाला म्हणून त्यांनी त्यांच्या एका मुलीचे नाव लक्ष्मी ठेवले आहे. आज दोन खोल्यांच्या एका सध्या घरात राहणाऱ्या मुन्ना मास्टरांकडे सार्या राजस्थानात अत्यंत आदराने पहिले जाते. संस्कृत दिनाच्या निमित्ताने राजस्थानचे मुख्यमंत्री अशोक गहलोत यांनी नुकताच त्यांचा सत्कार केला . आपल्या कार्याच्या आधाराने रमझानखान हे आज आपल्या धर्मनिरपेक्षतेचे प्रतिक झालेले आहेत असे म्हटले तर चुकीचे होणार नाही.

बनारस हिंदू विद्यापीठामधल्या आंदोलनामुळे मुन्ना मास्टर यांच्या ह्या महत्वाच्या कामाचा आणि त्यामागील विचार परंपरेचा अनादर झाला आहे हे मुद्दाम सांगितले पाहिजे. ह्या पार्श्वभूमीवर त्यांना पद्मश्रीने गौरविण्यात आले ह्याला विशेष महत्व आहे हे नक्की. संकुचित धार्मिकतेच्या आधाराने समाजात भेदाच्या भिंती निर्माण करणाऱ्यांना केंद्राने चोख उत्तर दिले आहे हे नक्की.