बगळ्यांची दाट वस्ती – निर्मला कॉन्व्हेंट रोडवरील हेरॉनरी
नाशिक शहरातील गंगापूर रोड परिसरात असलेल्या निर्मला कॉन्व्हेंट शाळेत चिमुरड्यांचा गलबलाट असतो. पण, याच परिसरात बगळ्यांची शाळाही भरते असे कुणी सांगितले तर तुमचा विश्वास बसणार नाही. पण, आज आपण याच भागाची सफर करुन हे सर्व जाणून घेणार आहोत.
(ज्येष्ठ पक्षी निरीक्षक व पर्यावरणप्रेमी)
मो. 9822059992
पावसाळा आला की आपल्याकडील स्थानिक पक्ष्यांची प्रजनन काळातील लगबग चालू होते. कावळा, चिमणी, दयाळ, चिरक, वटवट्या,
आपण बऱ्याच प्रकारच्या डेटाचे कलेक्शन करून ठेवू शकतो. ह्या मध्ये पक्ष्यांच्या विविध हालचाली, खाद्य बदल, परस्पर समन्वयता (कोऑर्डीनेशन), बचाव, संरक्षण, शिकार आणि कित्येक गोष्टींची आपण परीक्षणे करू शकतो. काही पक्ष्यांमध्ये ह्याच काळात शाररीक बदल झालेले दिसतात. मुख्यत्वे करून नर जातीमध्ये. बगळ्यांना मानेवर तुरा येतो, पिसांचे रंग बदलतात, कोकिळला आवाज फुटतो, सूर्य पक्ष्याला खांद्यावर पिवळी पिसे येतात वगैरे वगैरे.
आपण ह्या लेखात बगळ्यांची घरटी आणि त्यांच्या प्रजनन काळातील सवयींची माहिती करून घेणार आहोत. आधी आपण बगळा या पक्ष्यांविषयी जाणून घेऊया. बक कुळातील पक्ष्यांना ‘बगळा’ हा सर्वसाधारण मराठी शब्द आहे. इंग्रजी मध्ये Egret, Heron, Bittern असे म्हणले जाते. तर हिंदी मध्ये ‘बगला’ असे संबोधले जाते.
पक्ष्यांच्या ह्या फॅमिलीला आरडीडाई (Ardeidae) असे नाव आहे आणि ह्या कुळात जगभरात जवळजवळ ७२ वेगवेगळ्या प्रजातींची नोंद होते. त्यातील प्रामुख्याने आपल्याकडे ८ ते १० प्रजाती विस्तृतपणे आढळतात. मोठा बगळा, मध्यम बगळा, लहान, बगळा, वंचक बगळा, रात बगळा, गाय बगळा, पिवळा आणि काळा रंगाची बिटर्नस, वेस्टर्न रिफ इग्रेट ह्या काही प्रजाती आपल्या भागत दिसतात. बगळा ह्या पक्ष्यांचे प्रमुख अन्न जलकीटक, जलप्राणी हे आहे. त्यात प्रामुख्याने सर्व प्रकारचे मासे, बेडूक, सर्प, खेकडे, मृदुकाय प्राणी, जलकीटक यांचा समावेश होतो. त्याचबरोबर, सरडे, सापसुरळी, कीटक, सर्प हे जमिनीवरील प्राणी पण बगळ्यांचे अन्न आहे.
बगळ्यांची घरटी, एकेका झाडावर दाट वस्तीने उभारलेली असतात. अगदी आपल्याकडच्या झोपडपट्टी सारखी. त्यामुळे झाडाखाली सारखा पक्ष्यांचा कोलाहल ऐकू येत असतो. आणि झाडाखाली पांढऱ्या विष्ठेचा सडा पडलेला दिसतो. अशा दाट वस्तीने असलेल्या बगळ्यांच्या नेस्टिंगला ‘हेरॉनरी’ असे संबोधले जाते. ह्या हेरॉनरी, सर्वसाधारणपणे स्थानिक व जुन्या वृक्षांवर, पाणथळ जागेच्या जवळ तसेच मानवी वस्तीला जवळ अशा आढळतात.
बाभूळ, आंबा, चिंच, शिरीष यासारखे मोठे पण जुने वृक्ष हेरॉनरीसाठी वापरले जातात. काही हेरॉनरी, कॉस्मोपोलिटीन असतात. म्हणजेच बगळ्यांबरोबर, पाणकावळे, चमचा, चित्रबलाक, मुग्धबलाक असे ही पक्षी घरटी त्याच झाडावर करतात. हे सगळे पक्षी मांसाहारी असल्याने झाडाखाली कित्येक वेळेस मासे, अर्धवट खाल्लेले मांसाचे तुकडे पडलेले असतात. तसेच मांसाहारी पक्ष्यांची विष्ठा पांढरी असते. हेरॉनरीमुळे त्यांना घरट्यावर कावळा, घार किंवा गरुडासारख्या शिकारी पक्ष्यांकडून हल्ला टाळता येतो. एका घरट्यावर हल्ला झाल्यास, त्याच्या मदतीला सगळे धावून येतात.
