इंडिया दर्पण – हटके डेस्टिनेशन – स्पिती व्हॅली

स्पिती व्हॅली (हिमाचल प्रदेश)

आजवर आपण अनेक वैविध्य असलेली हटके पर्यटन स्थळांची माहिती घेतली. आपल्या या आगळ्या-वेगळ्या मालिकेत आज आपण आपल्या देशातील अशाच एका लपलेल्या रत्नाचा शोध घेणार आहोत ते म्हणजे स्पिती व्हॅली…

हिमाचल प्रदेश हा भटक्यांचा आवडता प्रदेश आहे. कारण या ठिकाणी निसर्गाची मुक्त उधळण तर आहेच शिवाय हा प्रदेश पर्यटकांचे वर्षभर स्वागत करतो. पण आज आपण भेट देत असलेली स्पिती व्हॅली हिमाचल प्रदेशात असूनही मात्र आपण वर्षभरातील फक्त ५-६ महिनेच भेट देऊ शकतो…. कारण येथे होणारी प्रचंड बर्फवृष्टी.

मंडळी हिमाचल म्हटले की आपल्याला शिमला-कुलू-मनाली, डलहौसी, धरमशाला, रोहतांग पास ही परिचीत पर्यटन स्थळे जाणून असतो. या ठिकाणांना आपल्यापैकी अनेकांनी भेटही दिली असेल. मात्र याच हिमाचल प्रदेशात स्पिती व्हॅली हा आगळा वेगळा प्रदेश आहे जो अजवर फार कमी लोकांना माहित आहे. याचं मुख्य कारण हा भाग अजून फारसा विकसित झालेला नाही. येथे वर्षभर पर्यटकांना जाता येत नाही. तसेच हा सर्व प्रदेश डोंगराळ भाग, खडकाळ प्रदेश, कोरडे वाळवंट व नेहमी होणारे भूस्खलन व सहा महिने असणारा बर्फ या घटकांमुळे अजूनही आपला नैसर्गिकपण टिकवून आहे. तसेच प्रदूषण विरहित व निसर्गरम्य आहे.

         स्पिती व्हॅली सन १९९२ नंतर पर्यटकांसाठी खुली करण्यात आली. रुपयार्ड किपलिंग यांच्या मते येथील लोकांसाठी स्पिती व्हॅली हेच जग आहे, जिथे देव वास्तव्य करतात. यावरून स्पिती व्हॅलीचे वेगळेपण दिसून येते. असे म्हणतात की, स्पिती व्हॅली ही एवढी जुनी आहे की येथे टेथीस महासागराचे नमुने आढळतील. स्पिती व्हॅली हा ट्रान्स हिमालयाचा भाग आहे.

स्पिती या शब्दाचा अर्थ होतो मधली जागा. कारण तिबेट व भारत यांच्या मध्ये स्पिती व्हॅलीचा प्रदेश येतो. शिमला येथून जेव्हा आपण ईशान्येकडे जातो, त्या मार्गावर स्पिती व्हॅली आहे. या मार्गास हिंदुस्तान-तिबेट  हायवे असेही म्हणतात. या मार्गावर सर्वप्रथम सांगला हे छोटेसे टुमदार गाव लागते. हा संपुर्ण परिसर सफरचंदाच्या बागा व ऑर्कीड यांनी फुललेला असतो.

स्पिती व्हॅली समुद्र सपाटीपासून १६ हजार फूटांवर असलेल्या कुंझुमला पास येथून सुरु होते. बरेच पर्यटक या भागाचा लाहोल-स्पिती असा एकत्र उल्लेख करतात. मात्र हे दोन वेगळे प्रदेश असून आपणांस परिचीत असलेला रोहतांग पास व कुझूंमला पास यांचेमुळे हे दोन भाग वेगळे झालेले आहेत. मात्र आता हे दोन्ही भाग लाहोल व स्पिती या जिल्ह्यात समाविष्ट असून केलांग हे जिल्ह्याचे ठिकाण आहे.

 स्पिती व्हॅली हा कोरडा प्रदेश असल्याने येथे फार कमी पाऊस पडतो. मात्र ग्लेशियरचे पाणी नदी मार्गाने या भागास मिळते. दैनंदिन गरजा व थोडीफार शेती येथील नागरिक करतात. शेतीत प्रामुख्याने मटार, बटाटा ही पिके घेतली जातात. तसेच याचबरोबर मुळा, कोबी, गाजर, टोमॅटो हे सुद्धा पिकवले जातात. याशिवाय हस्तकला, पशुसंवर्धन व पर्यटन यातूनही अनेक स्थानिकांना रोजगार मिळतो.

स्पिती व्हॅलीचा सर्व परिसर डोंगराळ असल्याने येथे बैठी एक-दोन मजली घरे पहायला मिळतात. भूसख्खलन म्हणजे लॅंडस्लायडिंग हा येथील मुख्य प्रश्न आहे. यामुळे दरडी कोसळणे, रस्ते बंद होणे, जीवनावश्यक सामानही उपलब्ध न होणे यासारख्या अडचणींना स्थानिकांना सदैव सामोरे जावे लागते.

स्पिती व्हॅलीबाबत उपलब्ध माहितीनुसार, सन १०५५ पासून अगदी सतराव्या शतकापर्यंत  स्पिती व्हॅली ही ल्हासा आणि तिबेटच्या राज्याच्या अधिपत्याखाली होती. यामुळे या भागात बुद्ध धर्माचा जास्त प्रसार झाला आहे. अठराव्या शतकात लडाखचा राजा जामयाग नामग्याल याने लडाखचे नियम स्पिती येथे लावले. नंतर ब्रिटिशांनी हा परिसर ताब्यात घेतला.

      सन १९६२ च्या चिनी आक्रमणामुळे स्पिती व्हॅली पर्यटनासाठी बंद झाली. मात्र या युद्धामुळे संरक्षणाची गरज लक्षात घेऊन दोन रस्ते तयार करण्यात आले. पहिला शिमला-किनौर-सुमोडो-काझा मार्ग तर दुसरा कुंझूमला पास-रोहतांग पास-मनाली. सन १९९३ पासून हा भाग पर्यटनासाठी खुला करण्यात आला.

हा सर्व परिसर अतिउंचावर व अतिदुर्गम भाग असूनही येथील लोकांच्या चेहर्‍यावर सदैव स्मितहास्य मिळते. सर्व अडचणींचा सामना ही मंडळी धैर्याने करतात.  येथील नागरि स्वभावाने अतिशय साधे, धार्मिक व निष्पाप असतात.

येथे तिबेटियन लोकांप्रमाणे वारसा प्रणाली पाळतात. घरातील कुटुंब प्रमुखाचे पश्चात त्याच्या थोरल्या मुलाला सर्व संपत्ती मिळते. मोठ्या मुलीला सर्व दागिने मिळतात. हा परिसर लामांची भूमी म्हणूनही ओळखला जातो. कारण येथे ६२% लोक बौद्ध आहेत. हे लोक भूती ही भाषा बोलतात. याशिवाय हिंदी, इंग्रजी या भाषांचाही वापर केला जातो.

येथील लोसर उत्सव मोठ्या प्रमाणावर साजरा केला जातो. या परिसरात अनेक निसर्गरम्य स्थळे आहेत. येथून अनेक ट्रेक्स सुरु होतात. बौद्ध धर्मियांच्या काही पुरातन माॅनेस्र्टीज येथे पहावयास मिळतात. तर मंडळी असा हा स्पिती व्हॅलीचा परिसर जिथे आपण एकदा तरी भेट द्यायलाच हवी….

पर्यटनासाठी योग्य वेळ

साधारण मे महिन्याच्या मध्यानंतर  ते ऑक्टोबर अखेरपर्यंत स्पिती व्हॅलीस भेट देणे योग्य असते. कारण या काळात बर्फ वितळून रस्ते मोकळे होतात. थंडीचे प्रमाण कमी असते. उर्वरीत काळात संपुर्ण परिसरावर बर्फाची चादर असल्याने तापमान प्रचंड थंड असते. मात्र काही धाडसी पर्यटक स्नो लेपर्ड बघण्यासाठी या प्रतिकूल हवामानातही स्पिती व्हॅलीस भेट देतात.

कसे पोहचाल

स्पिती व्हॅली येथे जाण्यासाठी सर्वात जवळचा विमानतळ व रेल्वे स्थानक हे  चंदीगड येथे आहे. पुढे रस्ते मार्गेच जावे लागते. तसा कुलुजवळ भूंतर विमानतळ आहे. परंतु अद्याप तेथे हवाई वाहतुकीची जास्त वर्दळ नाही. शिमला मार्ग हा तसा वर्षभर खुला असतो.

कुठे रहाल

या परिसरात पर्यटकांची वर्दळ वाढली असल्याने काही हाॅटेल्स आहेत. मात्र जास्त हाॅटेल्स ही मनाली येथे असल्याने बरेच पर्यटक मनालीत मुक्काम करुन स्पिती व्हॅलीस भेट देतात.