शिकारा (काश्मीर)
काश्मीरचे पर्यटन तीन वर्षांनी खुले झाले आणि एक मोठा, वेगळा आणि अविस्मरणीय असा अनुभव मिळाला. कोरोनाच्या या नकारात्मक वातावरणात काश्मीरचा हा दौरा अनेक अर्थाने खुप काही देऊन जाणारा ठरला.
ज्येष्ठ पर्यटन व्यावसायिक
मो. 9689038880
खरंतर काश्मीर खोर्‍यातील श्रीनगर -गुलमर्ग-सोनमर्ग-पहेलगामपासून अरुणाचल प्रदेशातील तवांग-माधुरी लेकपर्यंतच्या हिमालयाच्या बर्फाच्छादित पर्वतरांगामधे एखाद्या वारकर्‍याप्रमाणे माझ्या फेर्‍या सुरु असतात. या संपुर्ण परीसरात नेहमी नेहमी गेल्याने येथे फिरतांना अगदी आपल्या गावात फिरण्यासारखाच माझा अनुभव असतो.
येथील नेहमीची माणसं, पर्यटन स्थळं, गाडीवाले, दुकानदार अगदी चहाची टपरी वाले इतके ओळखी झाले की त्यांच्याशी काही काम नसलं तरी गळाभेट ही ठरलेलीच असते. दरवेळी एक वेगळीच मजा येते. थोड्या गप्पा टप्पा होतात, सुखदुखाची देवाण घेवाण होते. जेव्हा उत्तराखंडमधील माना व्हिलेज सारख्या दूर्गम भागातील हिंदूस्तान का आखरी चहावाला आपले एक कप चहाचे पेसे घेत नाही. वरुन अद्रक-बिद्रक घालून चहा पाजतो. तेव्हा पर्यटनातून मिळालेली ही श्रीमंती जरा जास्तच भावते. प्रश्न त्या १०/२० रुपयांचा नसतो तर आपल्या गावापासून हजारो किलोमीटर दूरवर असे जे प्रेम मिळते ते अति सुखावह असते. अशा या हिमालयाच्या सानिध्यात फिरतांना सगळ्यात जास्त मजा कुणाची असेल तर ती टूर संचालकाची असते. हे मी १००% सांगू शकतो.
काश्मीर तर अगदी दुसरं घरच. मात्र मध्यंतरीच्या पुलवामा हल्ला, मग काश्मीरमधील ३७० कलम रद्द करण्याच्या निर्णयामुळे पडलेला खंड व त्यानंतर मागील वर्षाचा अचानक उद्भवलेला कोरोना या सलग घटनांमुळे तीन वर्ष काश्मीरात जाता आले नव्हते. परंतु यंदा मात्र १ ते २० एप्रिल असा सलग २० दिवस काश्मीर खोर्‍यातील मुक्कामाने सगळी कसर भरुन निघाली असे म्हणता येईल.सलग तीन सहली असल्याने धावपळ होणारच. पण काश्मीरच्या आल्हाददायक हवामानात हे कष्ट समजून पण येत नाहीत. मुळात आपण दमतच नाही. शिवाय सोबत काश्मिरी आदरातिथ्य असल्यावर काय विचारावे.
खरं सांगतो सहलींच्या निमित्ताने अनेकदा काश्मीरमधे जाणे होते व सगळे व्यवस्थित होईल ना? ही एक भीती कायम कुठेतरी मनात असते. अगदी शेवटच्या दिवशी श्रीनगर विमानतळावरुन विमान आकाशात झेप घेईपर्यंत हे टेन्शन कायम मनाच्या कोपर्‍यात कुठेतरी असतेच असते. तसा या क्षेत्रातील अनुभव व स्थानिकांशी असलेले संबध यामुळे खरंतर कधीही म्हणाव्या अशा मोठ्या अडचणी आल्या नाहीत. परंतु टेन्शन हे असतेच असते.
यंदा मात्र सुरवातीपासूनच असं काही वाटलंच नाही. याची दोन प्रमुख कारणं. एक म्हणजे तीन वर्षाच्या पर्यटकांचा दुष्काळामुळे काश्मीरातील पर्यटन व्यवसायावर अवलंबून असलेल्यांना तीन वर्षात बर्‍यापैकी अक्कल आलेली दिसली. दुसरे म्हणजे मोदी सरकारने कलम ३७० रद्द केल्यापासून अशांतता माजवणार्‍या व्यक्ती, संघटनांचे प्रमुख यांची घरात अथवा जेलमध्ये केलेली नजरकैद.
केंद्र शासनाने काश्मीर कायम धगधगत ठेवणार्‍या सर्वांच्याच व्यवस्थित मुसक्या अवळल्यामुळे माथेफिरुंना कुणी चिथवत नाही, जो तो पर्यटकांची ऊठबस करण्यात व दोन पैसे कमवण्यात मग्न आहे. या बाबींचा सर्वत्र एक दुरगामी फरक झाला असून या सिझनमधे प्रचंड शांतता आहे. रात्री-बेरात्री काश्मीरात फिरतांना कुठेही असुरक्षित वाटलंच नाही.
सर्व पर्यटन स्थळे, रस्ते, हाॅटेल्स, मार्केट येथे रात्री ९/१० पर्यंत अगदी पर्यटक महिला एकट्या फिरतांना दिसल्या. याचे श्रेय खरंतर दिवस-रात्र डोळ्यात तेल घालून चौकाचौकात उभ्या असलेल्या भारतीय आर्मीला द्यावेच लागेल. तुम्हाला कदाचित कल्पना नसेल पण १२ /१२ तास किमान २५/३० किलो वजन घेऊन ऐका जागी उभे राहणे भयानक कष्टाचे काम आहे. त्यात प्रचंड थंडीही असते. पण सैनिकांची क्षमता खरंच वाखाणण्याजोगी आहे.
घरुन बनवून आणलेला खाऊ आम्ही ब्रिजबेहरा येथे काही सैनिकांना दिला. तेव्हा त्यांनी सांगितले की, “तुम्ही आमच्यासाठी हा विचार केला” हेच खुप आहे. मंडळी विचार करा, ९० च्या दशकात काश्मीर खोरे जवळपास भारताकडून निसटलेच होते. पण आज काश्मीरवर सैन्याने पुर्णतः नियंत्रण मिळवले असून यासाठी अनेक सैनिकांना हकनाक प्राण द्यावे लागले. ही वस्तुस्थिती आहे. काश्मीर सहली करु नये यातूनच आलेल्या पैशाने अतिरेकी कारवाया वाढायला मदत होते. असाही एक विचार प्रवाह आहे. पण मला नाही असं वाटत. याउलट जास्तीत जास्त भारतीयांनी काश्मीरात नेहमी नेहमी जावे. यामुळे तेथील सामान्य काश्मीरी जनतेला उत्पन्न सुरु होईल. ते राष्ट्रीय प्रवाहात सामील होतील, हेच खरे आहे. आणि राहिला दहशतवाद तर निदान आजतरी खोरे पुर्णतः आर्मीच्या नियंत्रणात आहे. आणि आपण काही न करता आपल्या सीमा व्यवस्थित ठेवल्या तर पाकीस्तान सारखा मुर्ख शेजारी आहेच आपले महत्व वाढवायला. असो.
खरं पाहता काश्मीर येथे गेलेला कुठलाही पर्यटक श्रीनगर, गुलमर्ग, सोनामर्ग, पहेलगाम येथील नेहमीच्या पर्यटनस्थळांपेक्षा वेगळं काही बघत नाही. कारण सुरक्षिततेच्या कारणांमुळे इतर अनेक पर्यटनस्थळं विकसितच झाली नाही. पण मी यावर्षी जाणीवपुर्वक काही बदल केले होते. ते म्हणजे पहेलगाम परीसरातील आरु व्हॅलीसाठी खास वेगळा दिला.
मत्तान येथील सुर्यमंदिर बघितले. खूप वेगळ्या व निसर्गरम्य गावातून असेच फिरलो. लोकांच्या घरात जाऊन जेवलो ,रोज सायंकाळी किमान ५ स्थानिकांशी पर्यटकांना सवांद साधून दिला. क्रिकेट बॅट बनविणारे, गालीचे बनविणारे कारागीरांशी गप्पाटप्पा हा एक वेगळाच अनुभव होता.
केशराच्या मळ्यातील कामगारांचे प्रॉब्लेम समजल्यावर केशरातील दुःख कळले. काश्मिरी माणूस खरंतर कुठेही आदरातिथ्यांचं ट्रेनिंग घेत नाही, पण तुंम्ही त्याच्याशी बोलण्याचे कसब साधले तर तो प्रचंड मोकळा होतो. मग तो जे काही अनुभवाची शिदोरी खोलतो ती तुमच्यासाठी बोनस असते. हाऊसबोट वरील कामगारांशी बोलतांना तुंम्हाला खास गोर्‍यांचे (फाॅरेनर) अनुभव तर अनेक नवनवीन माहिती देणारे असतात.
एक मात्र सर्वत्र फिरतांना दिसून येते ते म्हणजे, काही ठराविक लोक प्रचंड श्रीमंत आहेत तर साधा काश्मीरी प्रचंड गरीब आहे. याचं प्रमुख कारण काश्मीरातील भ्रष्टाचार. देशभरात इतका भ्रष्टाचार कुठेच नसेल. दुसरी महत्वाची गोष्ट म्हणजे काश्मीरमधील निसर्गरम्य पर्यटन स्थळे विकसित करणे. ७० वर्षात पाहिजे तसे पायाभूत सुविधा उभ्या न केल्याने अनेक जण रोजगारापासून वंचित राहिले.
नवनवीन पर्यटन स्थळांचा जेवढा विकास झाला असता तेवढे नवनवीन रोजगार निर्माण झाले असते. तेवढा स्थानिक माणूस विधायक कामात अडकून राहिला असता. परंतु दुर्देवाने तसे झाले नाही. मी काश्मीर व युरोप दोन्ही ठिकाणं बघितली आहेत. जर काश्मीर खोर्‍यात रस्ते, पर्यटन स्थळं, नवनवीन पार्क, रेल्वेने बर्फाच्छादित शिखंर फिरणं अशा सोयी झाल्या तर भारतातून युरोपात फार काही कुणी जाणार नाही. पण याला वेळ लागेल. मात्र सुरुवात झाली आहे.
