इंडिया दर्पण विशेष – भटकूया आनंदे – किल्ला कुलंग

सह्याद्रीतील सर्वात मोठा कातळखोदीव मार्ग असलेला कुलंग

‘अलंग-मदन-कुलंग’ ह्या दुर्गत्रिकुटाची कैफीयत काही वेगळीच आहे. कळसुबाई पर्वतरांगेतील हे त्रिकुट म्हणजे संपुर्ण महाराष्ट्रातील ‘गिर्यारोहकांची पंढरी’ असं म्हणणं वावागं ठरणार नाही. ह्या बेलाग किल्ल्यांचा परिसर अतिशय दुर्गम आणि निसर्गलेण्यांनी नटलेला आहे. महाराष्ट्राच्या सर्वोच्च कळसुबाई शिखराशी मिळती-जुळती उंची असलेले हे दुर्गत्रिशुळ आपले बुलंद आणि बेलागपण राखून उभे आहेत. कुलंग किल्ला म्हणजे प्राचीन ऐश्‍वर्यांची ग्वाही देणारा वैभवसंपन्न किल्ला आहे. कुलंग किल्ल्यावर असलेल्या गडावशेषांवरून आपल्याला त्याच्या प्राचीनत्वाची आणि तात्कालिन लोकसंस्कृतीची पुरेपुर प्रचिती येते.

या दुर्गत्रयींमधल्या अलंग आणि मदन या किल्ल्यांवर अत्याधुनिक गिर्यारोहणाच्या साहित्याशिवाय आणि प्रशिक्षित मार्गदर्शकावाचून चढाई केवळ अशक्यच म्हणावी लागेल. कारण, इंग्रजांनी सह्याद्रीतील किल्ले खालसा केली तेव्हा ज्या किल्ल्यांपासून त्यांच्या राजवटीला धोका होऊ शकतो त्यांचे चढाईमार्ग त्यांनी खंडीत केले होते. आताशा अलंगवरच्या उडदावणे बाजूने जाणार्‍या मार्गावर तोडलेल्या पायर्‍यांच्या रॉकपॅचवर शिडी बसविली गेली आहे.

कुलंग किल्ल्यावर मात्र गिर्यारोहणाच्या साधनांशिवाय चढाई करता येते. पण, त्यासाठी पाठीशी थोडेबहुत किल्ले फिरण्याचा अनुभव असेल तर उत्तम. नवखे असलात तरी काही हरकत नाही मात्र चांगला मार्गदर्शक किंवा गावातून एखादा वाटाड्या बरोबर घेतलेला बरा.

किल्ले कुलंग गाठण्यासाठी तशा दोन-तीन वाटा आहेत. भावली घरणाच्या वर असलेल्या कुलंगवाडीतून एक मार्ग वर जातो. पण सर्वांत सोपा आणि जवळचा मार्ग म्हणजे आंबेवाडी गावाचा. नाशिकच्या घोटीहून भंडारदर्‍याचा मार्ग पकडायचा आणि कळसूबाईच्या अलिकडे असलेल्या इंदोरेफाट्यावरून आंबेवाडी गावाला आपण पोहोचू शकतो. दुसरा मार्ग म्हणजे इगतपुरी कडून भावली धरणाकाठच्या रस्त्याने आंबेवाडीला पोहोचणे. एखाद हजार लोकसंख्या असलेल्या या आंबेवाडी गावात पोहोचण्यासाठी घोटीवरून एस.टी. बसही येते.

आंबेवाडी गावातले अनेक जण कुलंगवर वाटाड्या म्हणून येण्यासाठी सदैव तयार असतात. कारण, इथे गिर्यारोहकांचा राबता तसा कायमचाच. कुलंगच्या पहिल्या टप्प्याच्या चढाईच्या मार्गावर झाडी तशी मुबलक प्रमाणात आहेत. काही ठिकाणी दाट तर कधी विरळ अशा झाडीतून चालतांना इथेही जंगल कटाईची लागण झालेली दिसते. मोठमोठ्या दगड-धोंड्यातून तर कधी मळलेल्या पायवाटेवरून दमछाक करणारी चढाई जिकरीची वाटते.

पावसाळ्यात हा मार्ग हिरवाईने नटलेला असतो आणि चढाईच्या या मार्गावरून अनेक झरे झिरपत असतात. उन्हाळ्याच्या दिवसांत तर चढतांना पाणी मिळणं कठिणच. त्यामुळे आपल्याजवळचा पाणीसाठा गावातूनच फुल्ल करून घ्यायचा. इथल्या स्थानिकांना जंगलात दडलेल्या रानमेव्याचीही पुरेपूर माहिती असते. रसरशीत आणि चविष्ठ आंबोळ्या कुलंगच्या खडतर वाटेवर भरपूर आहेत.

दमवणूक करणार्‍या चढाईला तोंड देत, डोक्यावर असलेलं झाडांचं अच्छादन बाजूला करत आपण वर येतो. येथे आल्यावर असं वाटतं की आपण गडावर पोहोचलोच… बस आता आलोच… तोच कुलंगचा काळाकभिन्न उंचचउंच कातळी कडा आपल्याशी कुस्ती करण्यासाठी उभा असलेला दिसतो. अजून काही तास याच्याशी झुंज देत आपल्याला गडमाथा गाठायचा असतो.

कुलंगवर जात असतांना या संपूर्ण मार्गातून शेजारी असलेल्या मदनगडाचं सौंदर्य न्याहाळणे म्हणजे आनंंदच आनंद. फक्त ‘उभाच’ असलेला राकट ‘मदन’ त्याच्या माथ्यावरच्या नेढ्यामुळे (छिद्रांमुळे) ‘राजस सुकुमार’ भासतो.

आता एक खडी चढण आपल्याला थेट कुलंगच्या माथ्यावर घेऊन जाणार असते. इथे कुलंगचा पहाड अधिकच अंगावर येतो. अधूनमधून मुरुमासारखी निररडी झालेली पायवाट अगदी जपून चढावी लागते. थोडीशीही चूक झाली तरी घातक ठरू शकते. सतर्कपणे चालत राहायचं. आपल्यातला ‘दम’ आपणच आजमावून बघत आहोत अशी जाणीव होते.

बरचसं अंतर चढून गेल्यावर उभ्या कातळात खोबणीसारख्या पायर्‍या कापलेल्या दिसतात. त्यावेळी ज्याने हा किल्ला बनविला असेल आणि या पायर्‍या खोदल्या असतील त्या अनामिक पूर्वजाला येथे येणारा प्रत्येक जण मनोमन नतमस्तक होतो. तीस-चाळीस पायर्‍या चढून गेल्यावर पुन्हा एक छोटीशी मुरुमाची पायवाट घासावी लागते. त्यापुढे पुन्हा शंभरेक खोदीव पायर्‍या लागतात.

येथे तर दमच निघतो. हा पायर्‍यांचा खोदीव सोपान आपल्याला एका बोगद्यातून वर घेऊन जातो. येथे बुजलेले पाण्याचे टाके आणि गुहेसारख्या काही खोल्या आहेत. आपल्याला किल्ल्यात आल्यासारखं वाटतं पण अजूनही मंजील उंचच असते. अजून साधारण शंभर पायर्‍यांचा उभा जीना चढून गेल्यावर पडक्या अशा छोट्या बुरुजाच्या बाजूला एक प्रवेशद्वार आहे. पायर्‍यांच्या जीन्याला काटकोन करत उभे असलेले हे प्रवेशद्वार आपल्याला कुलंगच्या सर्वोच्च माथ्यावर प्रवेश देते.

कुलंगवर पोहोचताक्षणी आपल्याला आकाशाला हात टेकल्याचा आनंद होतो. ‘तुम्ही गडकिल्ल्यांवर जाता तरी कशासाठी?’ या प्रश्‍नाला उत्तर म्हणजे हा ‘अत्युच्च आनंद’. आपण गाठलेल्या उंचीपेक्षा उंच दुसरं काहीच दिसत नसतं. आपला प्रवेश हा कुलंग गडमाथ्याच्या बरोबर मध्यावर झालेला असतो. येथून आपल्या डाव्या आणि उजव्या बाजूला किल्ल्याची उपांगे पक्षाने पंख पसरल्यागत दिसतात.

डावीकडे काही अंतरावर पाण्याची आठ मोठी बांधीव कुंडं आहेत. त्यातील पाणी अतिशय स्वच्छ असून मधल्या कुंडावर गणपतीची एक सुबक मूर्ती आपल्याला दर्शन देते. तिथून पुढे पाण्याची आणखीही बरीच टाकी आढळतात. या टाक्यांच्या उतारावर खाली जाणार्‍या घळीसारख्या भागात पाणी आडविण्यासाठी घडीव दगडांचा एक बंधारा बांधलेला आहे. तिथे साडवा म्हणून एक कमानयुक्त खिडकीदेखील तयार केलेली दिसते.

किल्ल्याच्या माथ्यावरील कातळात काही कोरीव गुंफा आहेत. त्यातली एक सर्वांत मोठी प्रशस्त अशी १२ बाय ५ मीटर आकाराची दोन अंतर्गृह असलेली गुफा आहे. या गुंफेच्या समोरच पाण्याचे टाके आहेत. अनेकदा सुटीच्या दिवसांत किंवा आठवड्याच्या सुटीत कुलंगवर येणार्‍या गिर्यारोहकांची संख्या जास्त असते. त्यावेळी प्रथम येणारे ग्रुप आपले सामान गुहेमध्ये टाकून गुहा ‘बुक’ करून ठेवतात.

पडक्या घरांचे अनेक अवशेषही माथ्यावर बघायला मिळतात. त्यात एक भलामोठा ३६ बाय २९ मीटर लांबीरूंदी असलेला चिरेबंदी असा किल्लेदाराचा वाडाही दिसून येतो. वाड्याची एक भिंत एका बाजूने काहीशी ढासळलेली आहे. किल्ल्याच्या पश्‍चिमेकडून येणारी एक वाट इथपर्यंत आलेली आहे. या वाटेवर किल्ल्यांच्या कड्यावर काही चौक्यांसारखे जोते आढळतात. या वाटेच्या बरोबर सरळ रेषेतून पुढे अलग झालेला छोटा कुलंग हा डोंगर दिसतो.

इतिहासाची पानं चाळली तर कुलंगचे नाव अगदीच तुरळक ठिकाणी सापडतात. समुद्रसपाटीपासून १४७० मीटर (४८२२ फूट) उंच असलेल्या कुलंग किल्ल्याचं वैशिष्ट्य म्हणजे, किल्ल्याला असलेला उभा खडक खोदून तयार केलेला सर्वात मोठा मार्ग. सह्याद्रीतील अनेक किल्ल्यांना असे खोदीव मार्ग आहेत. त्यापैकी कुलंगचा खोदीव पायऱ्यांचा मार्ग सर्वाधिक लांबलचक चढाईचा आहे. तसेच कुलंग हा नाशिक, ठाणे आणि नगर यांच्या साधारण सीमारेषेवर उभा ठाकला आहे. कुलंगच्या माथ्यावरून वातावरण अगदी स्वच्छ असेल तर ठाण्यातील माहुलीपासून संपूर्ण कळसूबाईचा डोंगरपट्टा तसंच नाणेघाट आणि सिद्धगडापर्यंतची परिसरातली सुमारे पन्नास पर्वत शिखरं नजरेच्या टप्प्यात येतात.

इतिहास
कुलंगगड नक्की कोणी आणि कधी निर्मिला हे नक्की सांगता येत नाही. तरीही गडावरील लेणी सदृश्य गुहांवरून सातवाहन काळापासून किल्ला वापरात असावा असं दिसतं. बाकी इतिहासाच्या बाबतीत त्रिंगलवाडी फार काही बोलत नाही. पण काही धागे-दोरे मिळतात.

कवि जयराम पिंड्ये यांच्या ‘पर्णाल-पर्वत-ग्रहणाख्यान’ या काव्यात कुलंगचा उल्लेख आहे.
अलंकुरंगतिंगलवाटिका नामथोध्दतम् |
अहिवंतोऽचल गिरिर्मार्कण्डेयाभिधानकः ॥

शिवाजी महाराजांच्या काळात इ.स.1680 मध्ये कुलंग आणि सोबतीचे अलंग आणि मदन हे किल्ले स्वराज्यात सामिल झाले. साल्हेरच्या ऐतिहासिक विजयानंतर कुलंग किल्ल्याच्या परिसरात मुगल आणि मराठ्यांमध्ये अधूनमधुन चकमकी झाल्याचे उल्लेख मिळतात. पण त्यात मुगलांना मराठ्यांच्या ताब्यातून ही दुर्गत्रयी मिळवता आलेली नाही. इन 1688 मध्ये औरंगजेबाने मातब्बर खानाला कुलंगच्या मोहिमेस पाठविले. स्थानिक भिल तसेच महादेव कोळी लोकांना हाताशी धरून कुलंगच्या वाटेवर चौक्या बनवत नेल्या. आणि शेवटच्या टप्प्यातून दोर लावून गड मिळविण्यात मातब्बरखान यशस्वी झाला.

पुढे पुन्हा इतिहास अज्ञात राहतो. मग सन 1760 मध्ये पेशव्यांनी कुलंग जिंकल्याचा उल्लेख मिळतो. सन 1796-97 मध्ये रतनगड परगणा प्रमुख सुंदर नारायण हा अलंग-मदन आणि कुलंग किल्ल्याचा कारभार पाहत असल्याच्या नोंदी आहेत. सन 1818 मध्ये इंग्रज अधिकारी कर्नल मॅकडॉवेलने सह्याद्रीतील इतर किल्ल्यांप्रमाणे कुलंगही ताब्यात घेतला. त्याने कुलंगवरही तोफा डागल्या होत्या परंतू अलंग आणि मदनप्रमाणे कुलंगच्या पायऱ्यांचे नुकसान झालेले नव्हते.

कुलंग किल्ल्यावरील वाड्यासकट असलेल्या अनेक दुगर्वास्तू आणि पाण्याचा प्रचंड साठा यावरून किल्ल्यावरील शिबंदी आणि राबत्या काळातील वैभव डोळ्यासमोर उभे राहते. आता इतिहास जेव्हा बोलेल तेव्हा त्याचा उलगडा आपल्याला होईल.