दुर्गम दुर्ग दुर्गभांडार
खरं तर डोंगर भटकण्याचं वेड कुणाला लागू नये. एकदा का माणसाला हे वेड जडलं तर त्याचं काही खरं उरत नाही. उन-पाऊस, दिवस-रात्र, असेल त्या परिस्थितीत तो मुक्तपणे भटकू लागतो. बहूतेक नाशिककर ह्या निसर्गवेडापासून सुटलेले नाहित. नाशिक जिल्ह्याला निसर्गाचा वरदहस्तच लाभला आहे असं म्हणायला हरकत नाही. त्यातही नाशिकच्या त्रिंबकेश्वर मध्ये तर निसर्गाशिवाय दुसरं काहीच नाही. बहुतेक नाशिककरांनी डोंगर भटकेपणाचा श्रीगणेशा त्र्यंबकच्या ब्रह्मगिरीपासून केलेला असेल. ज्यानी पाहिली ब्रह्मगिरी तया नाही यमपूरी असं म्हटलं जातं. याच ब्रह्मगिरीचा एक भाग असलेला दुर्गभांडार नावाचं एक थरारक अनुभव देणारं पाषाणशिल्प उभं आहे. आज आपण दुर्गम अशा दुर्गभांडारवर जाणार आहोत.
गिर्यारोहक व दुर्ग अभ्यासक
नाशिकहून त्र्यंबकला जाण्यासाठी भरपूर एसटी बसेस आहेत. स्वत:चं वाहन घेऊन गेलोत तर अजूनच मजा येते. त्र्यंबक गावाला चारही बाजूंनी ब्रह्मगिरी पर्वताने घेरलेलं आहे. गंगाद्वार आणि गोरक्षनाथ गुहेचे पांढरे ठिपके लांबूनच दिसतात. त्या ठिपक्यांच्या वर एक चौकोनी खाच असलेली कातळभिंत नजरेस पडते. त्या खाचेच्या उजवीकडचा भाग म्हणजेच त्याचा माथा हाच दुर्गभांडार. खालून बघितलं तर तिथं जायचं चक्क त्या खाचेतून चालत ? असा प्रश्‍न पडतो. पण, हाच थरार तर आपल्याला अनुभवायचा असतो ना!
ब्रह्मगिरीवर जाणार्‍या वाटेला लागायचं. निवृत्तीनाथ समाधी मंदिराच्या अलिकडून डावीकडे वळणारी ही वाट प्रत्येकाची अगदी पाठच असेल. पहिल्या छोट्या चढणीपर्यंत आपलं वाहन जाऊ शकतं. इथून मळलेली काही टपरीवजा दुकांनांमधून जाणारी मळलेली पायवाट थेट ब्रह्मगिरीवर घेऊन जाते. ही वाट चढतांना चांगलाच दम लागतो. साधारण अर्धा तासात आपण एक सपाट मार्गावर येऊन पोहोचतो. इथं एक देविचं मंदिर असून एक जूनी दगडी इमारत लागते.
इथं थोडं थांबून दम घ्यायचा. ही पूर्वी वाटसरूंच्या मुक्कामाकरिता बांधलेली दुमजली धर्मशाळा होय. हीच्या पाठीमागे बांधीव पायर्‍यांची विहिरही आहे. फार वेळ न रेंगाळता पुढे चाल करायची. आता बांधलेल्या दगडी पायर्‍या येतात. त्यानंतर वरच्या बाजूला अगदीच अंगावर येणार्‍या कातळ फोडून बनविलेल्या पायर्‍या आपला चांगलाच घाम काढतात. याच कातळात बनविलेल्या प्रवेशद्वारातून वर जायचं.
तासाभरात आपण माथ्यावर आलेलो असतो. माथ्यावरून पलिकडे थोडं खाली उतरत एक वाट गौतमी उगम मंदिराकडे तर दुसरी शिवजटा मंदिराकडे जाते. दुर्गभांडार गाठण्यासाठी आपल्याला शिवजटा मंदिराकडून वाट आहे. ह्या मंदिराशेजारी लोखंडी कठडे बसविलेले आहेत. पाण्याचं एक टाकंही आहे. इथून एक पायवाट दुर्गभांडारच्या दिशेने जाते. ही वाट अतिशय घसरडी असून त्यावरून सावधानतेने चालायचं. कारण, पाय जर घसरला तर दुसर्‍या बाजूला खोल दरी शिवाय काहीच नाही. ‘खतरोंके खिलाडी कभी डरते नही’…, हे बरोबर आहे पण थोडं काळजीपूर्वक, सांभाळून गेलं म्हणजे आपण अजूनही खतरे उठवू शकतो !
दुर्गभांडारचं प्रथम दर्शन आपल्याला या वाटेवरनं जातांना होतं. खाच पडलेल्या या भिंतीचा हा देखावा फारच रौद्र दिसतो. ही वाट अवघड असल्यानेच दुर्गभांडारची दुर्गमता राखली गेली आहे. हळूहळू चालत विसेक मिनीटांत आपण खाचेच्या तोंडापाशी येऊन पोहोचतो. इथे खाली खाचेत उतरण्यासाठी साठेक दगडात कोरलेल्या पायर्‍यांचा जीनाच दिसतो. खाली उतरल्या नंतर सहा फूट उंचीच्या दरवाजतून बाहेर पडावं लागतं. मात्र इथं आधी काठी बाहेर काढून वाजवून घ्यायची कारण कदाचित माकडांची टोळी आपलं स्वागत करू शकते. बाहेर पडल्यावर आपल्या लक्षात येतं की आपण बरोबर गंगाद्वारच्या माथ्यावर आहोत.
फक्त सहा-सात फूट रूंदीचा हा खाचेचा मार्ग आपल्याला दुर्गभांडारला नेवून चिकटवतो. उंच, लांबलचक आणि अरूंद अशी ही दगडी भिंत म्हणजे भौगोलिक भाषेत ‘डाईक’ (अरूंद प्रस्तरभिंत) म्हणून संबोधली जाते. सबंध महाराष्ट्रात डाईक रचनेचा वापर किल्ला म्हणून केल्याचे चारच उदाहरण आहे. दुर्गभांडारची ही डाईक त्यापैकी एक आणि अगदी वेगळी. यावरून मार्गक्रमण करतांना फक्त थरार, आनंद, रोमांच याशिवाय दुसरं काहीही नाही. पुढे जात डाईकच्या दुसऱ्या टोकावर दुर्गभांडारच्या मुख्य किल्ल्यावर प्रवेशासाठी पुन्हा कोरीव प्रवेशद्वार आहे. त्यातून आत जायचं. पुनकहा पायर्‍या चढत जिंकलो!! असं म्हणत दुर्गभांडारच्या माथ्यावर पाऊल ठेवायचं.
दुर्गभांडारच्या माथ्यावर पाण्याची काही टाकीही आहेत. संपूर्ण माथा हिंडायचा. इथून गंगाद्वार वरच्या बाजूने आणि इतक्या वेगळ्या कोनातून बघायला मिळेल याची कल्पनासुद्धा आपण कधी केलेली नसते. दुर्गभांडारच्या शेवटच्या टोकाकडे जायचं. इथं सरळसोट कातळकड्यालाच बुरूजाचा आकार दिलेला दिसतो. बुरूजाच्या खालचा संपूर्ण कडा खालपर्यंत कृत्रिमरित्या कोरून दुर्गम बनवलेला आहे. बहूदा हा कडेलोट असावा. ह्या बुरूजावर निवांत बसून संपूर्ण त्र्यंबक आणि परिसराचा विहंगम दृश्य घ्यायचं. बरोबर आणलेल्या डब्याचा फडशा पाडत परतीच्या मार्गाला लागायचं.
