नाशिक – मोहम्मद दिलावर नावाच्या पक्षीसंवर्धक व अभ्यासकाला २००७ च्या सुमारास एक गोष्ट ध्यानात आली की मूळ भारतीय वनस्पती शोधणे किती अवघड झाले आहे. रोपवाटिकांमध्ये परदेशी प्रजाती विपुल प्रमाणात विक्रीला उपलब्ध आहेत, मात्र मूळ भारतीय वनस्पती गायब आहेत.
वर्षानुवर्षे त्याने पक्षी संवर्धनासाठी केलेल्या प्रयत्नांमधून त्याला लक्षात आले होते की पक्षी (विशेषतः चिमण्या) आणि मूळ भारतीय वनस्पतींचा दिवसेंदिवस नाश होतोय.
दहा वर्षांनंतर नाशिक येथे त्यांनी ४०० देशी वनस्पतींनी समृद्ध अशी नर्सरी बघायला मिळत आहे. नेचर इंडिया नर्सरी या त्यांच्या संस्थेमार्फत महाराष्ट्राच्या विविध भागांमध्ये देशी वनस्पतींना जगविण्यासाठी आक्रमकरित्या प्रयत्न करण्यात आले आणि त्याला बहुतांश प्रमाणात यशही आले. त्यांनी २५ अर्बन फॉरेस्ट तयार केले आणि त्यात एकूण २० हजार एक भागात वनस्पतींची लागवड केली.
हॅमिलिया या परदेशी प्रजातीच्या एवजी वुडफोर्डिया फ्रुटिकोसा (हे फायर फ्लेम बुश नावाने ओळखले जाते), कॅसबेला थेवेटिया एवजी नेरीयम ओलेंडर अशा वनस्पती पुढे आणल्या. भारतात ३५ हजार पेक्षा जास्त मूळ देशी वनस्पती आहेत. पण त्या लोप पावत गेल्याने चिमणी, मधमाशी आदी पक्ष्यांच्या प्रजातींमध्येही घट झाली. कारण त्यांचा वावर असलेल्या वनस्पतीच नाहीशा झाल्या.
स्थानिक हवामान, मातीचे गुणधर्म आदींनुसार एखाद्या विशिष्ट्य प्रदेशात मूळ वनस्पती हजारो वर्षांपासून विकसित होत असतात. त्या निसर्गातील संतुलन राखण्यात अत्यंत मोलाची भूमिका बजावत असतात. पाने, स्टेम सॅप, अमृत, परागकण, फळे आणि बियाणे पुरवतात.
जेणेकरून फुलपाखरू, कीटक, पक्षी आदींसाठी ते अन्न म्हणून उपयोगात येत असते. जागरुकता आणि वैज्ञानिक ज्ञानाचा अभाव यामुळे सभोवतालच्या वनस्पतींकडे दुर्लक्ष झाले. त्याला प्लांट ब्लाईंडनेस असे म्हटले जाते. हे केवळ पर्यावरणासाठीच नाही तर माणसाच्या आरोग्यासाठीही धोकादायक ठरत असते., असे एका वनस्पती अधिकाऱ्याने म्हटले आहे.
पर्यावरण संतुलन कायम ठेवण्यासाठी मूळ प्रजाती मोलाची भूमिका बजावत असतात. ते प्रदेशांना अनुकूल असल्यामुळे त्यांची देखभाल फार करावी लागत नाही. एका अहवालानुसार, आंतरराष्ट्रीय संघटनेच्या निसर्गाच्या सुचीबद्ध ३८७ भारतीय वनस्पतींपैकी ७७ वनस्पती गंभीर धोक्यात तर सहा लुप्त होण्याच्या मार्गावर आहेत. याच अहवालात असेही म्हटले आहे की पश्चिम घाटातील शंभरपेक्षा जास्त झाडांच्या प्रजाती धोक्यात आहेत. ही चिंताजनक आकडेवारी भारतातील प्रत्येत भागाचे वास्तव दर्शवते.
अनियंत्रित जंगलतोड, काँक्रीटीकरण, अतिक्रमण, किटकनाशकांचा जास्त वापर, सातत्याने लागणाऱ्या आगी, हवमानातील बदल अशी अनेक कारणे त्यामागे आहेत. भारतीयांनी आपल्या इतिहासात डोकावण्याची गरज आहे. कारण इंग्रजांनी भारतात आणलेल्या परदेशी प्रजाती आजपर्यंत वाढविणे आणि त्या जागोजागी पसरविण्यात बिल्डर जबाबदार ठरले. लॉन, बॉटनिकल गार्डनसारख्या संकल्पना रुजविण्यासाठी आणि सौंदर्य वाढविण्यासाठी परदेशी प्रजातींचा प्रचार, प्रसार करण्यात आला, हे दुर्दैव असल्याचे दिलावर म्हणतात.
(फोटो – साभार द बेटर इंडिया)
