सावर्डे आणि पाणी पुरवठा
प्रथमच नळाने पाणी मिळालेल्या सावर्डे गावाच्या पाणीदार संघर्षाची ही कथा…. अनेकांना धडा देणारी तर काहींच्या डोळ्यात अंजन घालणारी….
– डॉ. वैभव कीर्ति चंद्रकांत दातरंगे (सामाजिक आरोग्य सल्लागार, नाशिक)
सावर्डे – नाशिक, पालघर अन् ठाणे जिल्ह्याच्या टोकावरलं आदिवासी गावं. . . पुर्णत: जंगलात. तीन डोंगरांच्या मध्ये दरीत वसलेलं. वस्ती १२५ कुटुंबांची. अजूनही बारमाही रस्ता नाही. म्हणजे आता पावसाळ्यात चार महीने गाडी घेऊन या गावात जाता येणार नाही. अशी परिस्थिती होती सन २०१८ पर्यंत. सावर्डे गाव गेल्याच वर्षी रस्त्यानं जोडलं गेलंय, ते स्वातंत्र्यानंतर तब्बल ७२ वर्षांनी. मोखाडा तालुक्यातील काष्टी ग्रामपंचायती अंतर्गत असलेलं सावर्डे गावात पोहोचायला दरीतील घाट उतरुन जावं लागतं.
तीन वर्षापूर्वी पहिल्यांदा आम्ही गावात पोहोचल्यावर गावकऱ्यांनी पहिली सूचना हीच दिली की दुपारी पाऊस सुरु झाला तर गाडी वर चढवता येणार नाही. शेजारचं गाव डोंगर चढून पाच किलोमीटर अंतरावर. . . गावापासून जवळच अजून खाली (पायी चालत + डोंगर उतरुन १ किलोमीटर) पाणी आहे. हे पाणी म्हणजे खरं तर वैतरणा नदी. पण आता वरच्या बाजूला मध्य वैतरणा धरण आणि खाली मोडक सागर असा विकास झाल्याने मोडक सागरमध्ये जेव्हा पाणी सोडायचं असेल तेव्हा या नदीला (पाटाला) पाणी येत. संपुर्ण पाषाणाचा तळ असलेल्या नदीच्या काठाला ग्रामपंचायतची विहीर आहे. पाटाला पाणी सोडल की झिरपून विहीरीत येतं मग तेव्हाच ते मोटरनं उचलून गावाजवळ उंचावर बांधलेल्या टाकीपर्यंत पोहोचविण्यासाठी पुर्वी कधी पाईपलाईनही केली होती. पण तेव्हाच्या योजनेत काही त्रुटी राहिल्यानं गावापर्यंत पाणी कधी आलंच नाही. यातला अजून एक कॅच म्हणजे जेव्हा हे मिडल वैतरणा टू मोडक सागर असं ट्रान्झॅक्शन सुरु असतं तेव्हा बऱ्याचदा वीजप्रवाह खंडीत असतो. नदीतलं पाणी डायरेक्ट उचलायची परवानगी नाही, कारण ते मुंबईसाठी राखिव आहे ना. . . .
मग पर्याय काय, नदीवरुन हंड्याने पाणी भरणे. सरासरी एका कुटुंबाला दिवसाकाठी पिण्यासाठी आणि वापरासाठी मिळून १० हंडे पाणी लागतं. लांबून, दरीतून एकावेळी दोन हंडे डोक्यावर घेऊन , चढून पाणी भरायचं.. दिवासाचे चार तास घरटी दोन सदस्य केवळ पाणी भरायला जुंपलेले. मेहनतीचं काम म्हटलं की महिला अन् मुलीच अडकलेल्या. गावात असलेल्या चौथीपर्यंतच्या जि. प. शाळेतले शिक्षण पुर्ण झाले की मग मुली याच कामाला घरी राहत. थोडी ऐपत असलेल्या मंडळीनी बैलगाडीवर दोनशे लीटरचे ड्रम बसवून घेतलेत. तीन किलोमीटर लांबचा फेरा करुन कच्या रस्त्याने बैलगाडी नदीपर्यंत उतरवता येते. डोळ्यासमोर अथांग जलसाठा असूनही हे रोजचे कष्ट. महिला सबलीकरण, शिक्षण, आरोग्य वैगेरे कोसो वर कुठेतरी आहे अजून…
“प्रोजेक्ट आशा” अंतर्गत तीन वर्षापूर्वी हे गाव बायफच्या सर्वांगिण विकास कार्यक्रमाशी जोडलं गेलं. गावकऱ्यांची पहिली मोठी अडचण म्हणून पिण्याच्या पाण्याचा प्रश्न हाती घेतला. रस्ता नसतानाही साहित्य गावात पोहोचवून विहीरीवर सर्वप्रथम १२ HP क्षमतेची जलपरी बसवली. आधीच्या योजनेतली मोटार पुर्णपणे गाळात रुतलेली होती. विहिरीतला गाळ साफ करण्याची जबाबदारी गावातल्या युवकांनी पार पाडली. दरीमधली ही विहिर ते गावाजवळची टाकी अशी १२०० मीटरची पाईपलाईन नव्यानं बसवली. पुन्हा गावानं श्रमदानाची तयारी दाखवत गावात नळाने पाणी आणण्याचे ठरवले. मग पुन्हा टाकी ते गाव अशी पाईपलाईन टाकत गावात पाच ठिकाणी स्टॅन्ड पोस्ट उभारले.
इतकं सगळं झाल्यावर अडचण अशी आली की विहिरीजवळचा विद्युत पुरवठा नदीपलिकडच्या शहापूर तालुक्यातुन होतो. तेथे थ्री फेज कनेक्शन मिळवायला. तालुका, जिल्हा बदल वगैरे असंख्य खेट्या घालाव्या लागल्या. पुन्हा लॉक डाऊनमुळे सगळंच जैसे थे राहील. सर्व समस्यांवर मात करत गेल्या आठवड्यात सावर्डे गावात पहिल्यांदा नळाद्वारे पाणी पोहोचलं. सामाजिक योजनांची यशस्विता तपासण्याचं मापक Social Returns On Investment वापरायचं ठरलं, तर गावातल्या १२५ कुटुंबातील प्रत्येकी दोन महिला सदस्यांचे प्रति दिवस तीन-चार तासाचे शारिरिक कष्ट वाचवता आले.
