नक्षत्रांची हसरी लिपी घेऊन येते दिवाळी

राजू देसले, नाशिक

—

नक्षत्रांची हसरी लिपी घेऊन दिवाळी आनंदाचा कारंजा घेऊन चिंब भिजवत असते. खरं तर हा नात्यांचा उत्सव. जीवापाड जपलेल्या सार्‍यांनाच भेटीचा हा भाग्ययोग. जीवन ही सुंदर आणि तितकीच आश्वासक गोष्ट आहे. हे जाणवून देणारी व जागवणारी दिवाळी चार चाँद लावून जाते आणि प्रेमाची उधळण करून जाते.
दिवाळीशी नातं तस बालपणापासूनच शाळेत असतांना दिवाळीसाठी मामाच्या गावाला जाण्याचा मधाळ आनंद काही औरच असायचा. शालेय जीवनात पाठ्यपुस्तकात एक कविता होती. त्यातून अलगद कळत गेले की उजेडाशी आपलं नातं किती आदिम आहे.
आधी होते मी दिवटी
शेतकर्‍यांची आवडती
झाले इवली मग पणती
घराघरातून मिण मिणती…
प्रकाशाशी नातं सांगणारी ही दिवटी प्रत्येकाच्या मनामनात उजेड पेरत जाते आणि त्यासाठी निमित्त असतं दिवाळी सणाचं. आपुलकीची जिव्हाळ्याची ओल घेऊन येणारा हा सण. प्रेमाचा हुंकारच व्यक्त करतो.
पवित्रता, मांगल्याची जोपासना करत, निरांजनाला प्रकाशस्वर प्रत्येकाचं आयुष्य उजळून टाकतो.

लाविते मी निरांजन
तुळशीच्या पायापाशी
भाग्य घेऊनिया आली
आज धनत्रयोदशी
आली दिवाळी-दिवाळी
(बाळ कोल्हटकर)
‘सप्तरंगाची उधळण करणारी ही दिवाळी सप्तरंगात न्हाऊन येते’ आणि नव्या उत्कर्षाच्या क्षणांना चांदण्यांचे घुंगरू बांधून जाते. रोजच्या जीवनव्यवहारातल्या कटु अनुभवांना विसरायला भाग पाडते आणि आतला सकारात्मकतेचा सूर आळवण्यास शब्द ताल देते.
‘नक्षत्रांचा साज लेऊनी’
रात्र अंगणी आली
दीप उजळले नयनी माझ्या
ही तर दीपावली.
(मधुसुदन कालेलकर)
बहीण-भावाच्या नात्याची वीण उसवणारी आणि नातं दृढ करणारी दिवाळी भाऊबीजेच्या रूपाने लोकगीतातून समोर येते.
‘दिवाळीच्या दिवशी माझ्या तारामध्ये मिरे
असे ओवाळीले मायबाई तुझे हिरे’
मायेच्या या हिर्‍यांना प्रेमाचं कोंदण असतं आणि आभाळभर मायेची बोटं इडा-पीडा टळो असा सहज आशिर्वाद देऊन जातात. या नात्यात निरपेक्षपण गलबलून येणार्‍या आठवणींचा झोका असतो. बहिण सासुरवाशिण झालेली असते. तिला भावाच्या आठवांची हुरहुर लागून राहते आणि ताटातील निरांजनातील ज्योतीचा प्रकाश तिचंही आयुष्य उजळून टाकणारा असतो.
लखलख चंदेरी तेजाची न्यारी दुनिया
झळाळती कोटी ज्योती या
(शांताराम आठवले)
लखलखणार्‍या चंद्राचं वरदान लाभलेली ही विलक्षण आणि असंख्य ज्योतीचा प्रकाश घेऊन येणारी दिवाळी आकाशाचं नयन विभोर अंगण उजळते आणि ती प्रकाश किरणे मनांवर गोंदून जाते.
हिंदीत दिवाळीतून प्रकाशमान जगण्याचा अर्थ उलगडून सांगणारी गीते आहेत. त्यातून माणसांमाणसांतील भेदभाव विसरून एकोप्याने राहण्याचा संदेश दिला आहे.
भूल कर बात पुरानी बैठिए मिल समीप
रात अंधियारी बडी लेकर दीया हाथ
खूब मनाओ दिवाली मिल कर सबके साथ
भेदभाव सब भूल के पूजो सब त्योहार
(गोविंद भारद्वाज)
लहान मुलांमध्येही या सणाचा उत्साह वेगळाच असतो. फटाके, फराळ, धमाल करणे ही त्यांची हा उत्सव साजरा करण्याची व्याख्या.
दिवाळी आली दिवाळी आली
सुट्टी पडली सुट्टी पडली
आली आली फटाक्याची गाडी
आली आली फराळाची गाडी
(दिलीप खापरे)
माणसाच्या मनाच्या पटलावर अविवेकाचा काळाकुट्ट अंधार तयार झाला आहे तो दूर करण्यासाठी विवेकाचा नंदादीप मी ठेवतो तो म्हणजे दिवाळीचाआनंद असे संत ज्ञानेश्वर आपल्या ओवीतून सांगतात.
मी अविवेकाची काजळी
फेडोनी विवेक दीप उजळी
ते योगिया पाहे दिवाळी
निरंतर
(संत ज्ञानेश्वर)
संत जनाबाईंनी साक्षात परमेश्वराला दिवाळीचे निमंत्रण दिले आहे आणि त्यातून ईश्वर भक्तीचे प्रेम व्यक्त केले आहे.
आनंदाची दिवाळी
घरी बोलवा वनमाळी
घालीते मी रांगोळी
गोविंद गोविंद
(संत जनाबाई)
संत साहित्यातून लोकसाहित्यातून जात्यावरच्या ओव्यातून माय-माऊलींनी दिवाळी सणाची महती कथन केली आणि आणि अजूनही हा झरा वाहतच आहे.
गगन सदन तेजोमय
तिमिर हरून करूणाकर
दे प्रकाश, दे अभय
छाया तव, माया तव हेच
परम पुण्यधाम
(वसंत बापट)
दु:खाचा अंधाराचा नाश करून उजेडाचं मागणं मागणारी ही प्रार्थना तेजोमय विश्वाची आळवणी करते.
समाजमनाच्या उत्सवी जगण्याचं प्रतिबिंब कला-साहित्यातून अनेक वर्ष उमटत आहे आणि त्यातून ही परंपरा जोपासण्याचं कार्यच होत आहे.
आजचं कार्पोरेट जग आणि गतिमान जीवनशैलीत नात्यांना जपण्याची आणि जोपासण्याची ही सण-उत्सवाची संजीवनी जगण्यावरचा विश्वास बळकट करत जाते.