प्राचीन गडावशेषांचं ऐश्वर्य लाभलेला ‘हातगड’
सुरतेकडून नाशिककडे येणारा सर्वांत प्रमुख मार्ग हा सापुतारा घाटातून वर येतो. सापुतारा घाटमाथ्यावर महाराष्ट्रात प्रवेशताच आपलं स्वागत करतो तो म्हणजे ‘हातगड’ किल्ला. नाशिकच्या सह्यपर्वतरांगेच्या सातमाळा उपरांगेची सुरुवात होते ती दुर्ग हातगडपासून.
गिर्यारोहक व दुर्ग अभ्यासक
सापुतारा हे हिलस्टेशन म्हणून प्रसिद्ध असलं तरी त्यापेक्षाही अधिक उंची असलेला हातगड किल्ला आणि परिसर आज पर्यटकांमध्ये लोकप्रिय झालेला दिसून येतो. नाशिकच्या सुरगाणा तालुक्यात येणारा हातगड किल्ला आपल्याला लांबून बघतांनाच आपल्या प्राचीनत्वाची ओळख करून देत दिमाखाने उभा आहे. एका समृद्ध किल्ल्यावर आढळतात तसे प्राचीन अवशेष लाभलेला हा किल्ला पर्यटकांबरोबरच गिर्यारोहकांनाही कायमच खुणावत असतो.
पायथ्याच्या हातगडवाडीतून हा किल्ला सोपा आणि आटोपशीर चढाईचा आहे. नाशिक- वणी- सापुतारा रस्त्यावर सापुतार्‍याच्या साधारण सहा किलोमीटर अलीकडे हातगड गाव लागतं. गावालगतच पाठीराख्यासारखा उभा आहे तो हातगड किल्ला. वणीकडून सापुतार्‍याकडे जाणार्‍या भरपूर बसेस, खाजगी वाहनं आपल्याला इथपर्यंत आणून सोडतात.
हातगडवाडीत पेशवेकालीन घोड्यांची पागा तसेच पाण्याचे कुंड बघायला मिळतात. गावात हनुमान, शंकर, देवीच्या मंदिरांबरोबरच मशिदही आहे. पर्यटनाच्या अंगाने सुसज्ज असलेली अनेक मोठाली हॉटेल्स आणि रिसोर्टस् हल्लीच हातगडगावाभोवती झालेली आहेत.
गावातून हातगड किल्ल्याकडे वर नजर मारल्यास आपल्याला किल्ल्याच्या कातळकड्यावर काही तटबंदी तसेच बुरूज उभे असल्यांचं दिसून येतं. हातगड किल्ल्यावर चढण्यासाठी पायथ्याच्या हातगडवाडीतून किल्ल्याच्या मधोेमध पोहोचण्यासाठी वनविभागाने गाडीरस्ता केलेला आहे. तसेच हातगडवाडीतून वर जाण्यासाठी पायर्‍यांचा मार्गही करण्यात आलेला आहे.
गाडीरस्ता जिथे संपतो तिथून गडमाथ्यावर जाण्यासाठी अगदी पंधरा-वीस मिनिटे पुरेशी. एकूण चार प्रमुख प्रवेशद्वारांमधून जाणारा कातळात कोरलेला बोळीसारखा अनोखा मार्ग आहे. प्रवेशद्वारावरील शरभ शिल्पं आणि शिलालेख विशेष बघण्यासारखे आहेत. पहिल्या प्रवेशद्वाराच्या टतटबंदीच्या बाहेरचा छोटा असा सपाट भाग स्थानिकांमध्ये राणीचा बाग म्हणून प्रसिद्ध आहे. त्यापुढेच काही अंतरावर अडचणीत नुकताच सापडलेला एक अप्रकाशित शिलालेख आहे. हा शिलालेख महाराष्ट्रातल्या किल्ल्यांवरील शिलालेखांत देवनागरी भाषेतला सर्वांत मोठा शिलालेख आहे हे विशेष.
गणपती आणि हनुमंताच्या सुंदर मूर्ती प्रवेशमार्गावर आपल्याला दर्शन देतात. पहारेदाराच्या चौकी आणि भुयारी खोल्या चढाई मार्गात दिसून येतात. गड माथ्यावर सलग अशा तटबंदीतून बांधलेले अनेक बुरूज हातगड किल्ल्याला बळकट बनवतात. गंगा-जमुना या बारमाही टाक्यांबरोबरच अनेक पाण्याच्या टाकी आहेत. किल्लेदाराचे घर, पेशवेकालीन ध्वजस्तंभाबरोबरच अनेक वास्तू येथे प्राचीनत्व दर्शवितात. हातगडच्या पश्चिम बुरूजावर पीर बाबांचे ठिकाण आहे, तर त्यापासून अगदी काही अंतरावर शंकराची पिंड असलेले स्थान आहे.
सर्व जातीधर्माचे लोक येथे दर्शनासाठी येत असतात. यावरून पूर्वीच्या काळापासून हातगडावर सर्वधर्मसमभाव आणि धार्मिक सहिष्णुता दिसून येते. गडाचं उत्तरेकडील टोक निमुळतं होत गेलेलं आहे. या टोकावर पडकी तटबंदी आणि बुरूज याव्यतिरिक्त काहीच नाही. उत्तर टोकाची पाहणी करून पश्‍चिमेकडे जायचं त्या वाटेवर काही घरांची जोती आढळतात.
एवढं सगळं बघत असतांना दोन वास्तू हातगडाचं निराळेपण दाखवतात. धान्याचं कोठार म्हणून वापरली जाणारी एकांड्या बुरूजाच्या आकाराची इमारत तर आजही अगदी चांगल्या स्थितीत असलेला ‘मुदपाकखाना’ म्हणजेच स्वयंपाक घर. जिज्ञासूंनी या दोन वास्तू बघण्यासाठी तरी हातगडावर नक्कीच जायला हवं.
गडमाथ्यावर सहजतेने फिरण्यासाठी वनविभागातर्फे दगडी पायर्‍यांचा मार्ग बांधण्यात आलेला आहे. सूर्योदय आणि सूर्यास्ताचे विहंगम दृश्य तसेच सातमाळा रांगेतल्या किल्ल्यांबरोबरच सर्वाधिक उंची असलेला साल्हेर किल्लाही हातगडावरून न्याहाळता येतो. सापुतारा हिलस्टेशनचा एरियल व्ह्युव हातगडावरून मनमोहक दिसतो.
इतिहासात डोकावलं तर हातगडाचे अनेक धागेदोरे हाती लागतात. बुरहाने मासीर या अहमदनगर निजामशाहीचा इतिहास सांगणार्‍या ग्रंथात बुरहान निजामशहाने जिंकून घेतलेल्या एकंदर ५८ किल्ल्यांची यादी आहे. या यादीमध्ये ‘हाटका’ असा हातगडाचा उल्लेख असल्याचा दिसतो. यावरून सोळाव्या शतकाच्या कालावधीत हातगड हा अहमदनगर निजामशाहीच्या ताब्यात होता असं स्पष्टपणे दिसतं. पण त्याच दरम्यान इ.स. १५४७ मध्ये बागुलवंशीय राजा भैरवसेन याने तो निजामशहाकडून जिंकल्याचा उल्लेख किल्ल्यावरील शिलालेखात आढळतो.
इ.स. १६३५ मधील खान दौरान अल्लाहवर्दिखान ह्याच्या नेतृत्त्वाखाली बादशहा शहाजहानच्या आज्ञेनुसार चालविलेल्या मोहिमेत सातमाळा रांगेतील अनेक किल्ले मुघलांनी हस्तगत केले. त्याप्रमाणे या रांगेतील किल्ल्यांवर शिलालेख कोरलेले आहेत. यावरूनच अचला-अहिवंताच्या बाजूचा हातगड देखिल या काळात मुघलांच्या ताब्यात असावा असे जाणकारांचे मत आहे.
ब्रिटीश अधिकारी जॉन ब्रिग्ज् याने खान्देश भागातला स्वराज्य प्रांत ब्रिटीश अंमलाखाली आणण्याच्या अहवालात हातगड हा किल्ला पेशव्यांचे सरदार ढमढेरे यांच्या ताब्यात असल्याचा स्पष्ट उल्लेख केला आहे. यावरून हातगड हा पेशवाईत मराठ्यांकडे होता हे नक्की होते.
