निसर्गमयी अर्जुनसागर
‘जल हेच जीवन’. पंचमहाभूतांपैकी ‘आप’ म्हणजेच पाणी हे भुतलावरील सर्व प्राणीमात्रांचे जीवन आहे. कुठलीही नदी असो संपूर्ण भारतात ती पवित्र आणि पुजनीय मानली जाते. नद्यांच्या काठांवरच प्राचिन काळापासून लोकसंस्कृती वसलेल्या आढळतात. वर्षभर नदीचे पाणी पिण्यासाठी तर वापरण्यात तर येतंच परंतु आजुबाजूचा परिसर, वन आणि शेतीने सुजलाम् सुफलाम् होण्यासाठीही तिचा उपयोग होतो. अनेक ठिकाणी नदीचे पाणी अडवून धरणे बांधली गेली आहेत. नाशिकच्या कळवण तालुक्यातील पुनद नदीवरील असाच एक निसर्गरम्य जलाशय म्हणजे ‘अर्जुनसागर’.
गिर्यारोहक व दुर्ग अभ्यासक
तब्बल ६१० मिलीयन क्युबिक मी. पाण्याची साठवण क्षमता असलेल्या ह्या धरण परिसराचा परिघ दाट जंगलाने वेढलेला आहे. डोंगर-दर्‍यांनी व्यापलेल्या या क्षेत्रावर निसर्गदेवतेने मुक्त हस्ताने उधळण केलेली दिसून येते. आपण सर्वजण निसर्गाच्या जवळ जाण्यासाठी आतुर असतो. कधी दाट वृक्षराजीतून तर कधी गवताळ माळरानातून भटकण्याची मजा काही औरच. या अर्जुनसागर क्षेत्रात जलाशयाच्या भोवती वनपर्यटन करतांना फूलं, पक्षी आणि प्राण्यांच्या अद्भुत दुनियेची सफर घडते. विषेशतः येथील वर्षाविहार निसर्ग भटक्यांसाठी स्वर्गानुभूती देऊन जातो.
नाशिकहून वणी – नांदूरी – अभोणा – कनाशी – अर्जुनसागर असा ९५ कि.मी. चा रस्ता जातो. अर्जुनसागरला पोहोचताना धरणाची भिंत नजरेस येते.
दक्षिणोत्तर असलेल्या या भिंतीच्या एका टोकाकडील उंचवट्यावर पाटबंधारे विभागाचे विश्रामगृह आहे. त्यात राहण्याची सोय होऊ शकते. विश्रामगृहातून संपूर्ण धरण, जलाशय आणि भोवतालच्या वनाच्छादित डोंगरांचा निसर्गमयी परिसर कॅमेर्‍याच्या एकाच फ्रेममध्ये बसतो. पुनद धरणाच्या अर्जुनसागर जलाशयाभोवती भटकंती करण्यासाठी वनविभागातर्फे १३ कि.मी. चा निसर्ग परिक्रमा मार्ग (नेचर ट्रेल) निर्माण करण्यात आला आहे. धरण भिंतीच्या दुसर्‍या टोकाला लागून असलेल्या कुर्णा डोंगराच्या कुशीतून ही निसर्गवाट सुरू होते.
पावसाळ्यात भोवतालच्या डोंगरांतून वाहणारे छोटे छोटे धबधबे, त्यातून फुटलेले असंख्य झरे आणि झुळझुळ वाहणारे ओहोळ असा खेळ इथे अनुभवायला मिळतो. कुर्णा डोंगराच्या पोटात ‘गंगा-जमुना’ हे भुगर्भातून पाण्याचा स्त्रोत असलेले दोन मोठे तलाव हे या वनातील नैसर्गिक खजिनाच आहे. डोंगर धारेवरून जाणारी ही वाट चढाई-उतराई करत आपल्याला अनेक दुर्मिळ वनस्पतींबरोबर डेरेदार वृक्षांच्या खालून फिरवते. खैर, आवळा, साग, जांभुळ, आंबा, रानभेंडी, पिंपळ, वड असे असंख्य वृक्ष आपल्याला दिसून येतात. या वृक्षराजीतून फिरतांना आपण त्यांना बघण्याच्या आतच इथल्या वन्यप्राण्यांना आपली चाहूल लागलेली असते. बिबट्या, कोल्हा, लांडगा, तरस, रान मांजर, उद मांजर, ससा, वानर, मुंगुस यांसारखे वन्यजीवांचा इथे अधिवास आढळतो.
भारताचा राष्ट्रीय पक्षी मोर आणि महाराष्ट्राचा राज्यपक्षी हरियाल सोबतच अनेक वन्यपक्षी अर्जुनसागरभोवताली गस्त घालत असतात. या पक्ष्यांचं निरिक्षण करतांनाच इथे ‘उडणारी खार’ आपल्याला आश्‍चर्यचकीत करू शकते. वन्यजीव विभागात या उडत्या खारीची नोंद नाही परंतु स्थानिक तिचा अधिवास सांगतात. विविध प्रकारचे बगळे, करकोचा, पाणकावळा, रोहित, बदक तसेच स्थलांतरीत पक्षी असे अनेक पाणपक्षीही जलाशयात आपलं अस्तित्त्व दाखवत असतात. पशुपक्ष्यांच्या या निरिक्षणासोबत मधूनच लटकणार्‍या लता-वेली आणि विविध ऋतुंमधील दुर्मिळ फुलांचा बहर मनाला उल्हासित करत असतो. अशा सर्व नैसर्गिक उधळणीमुळेच अर्जुनसागर परिसर जलविहार, पर्वतारोहण, निसर्ग पर्यटन, माऊंटन बाईकींग, सायकलिंग अशा विविध गोष्टींसाठी पर्यटकांना नेहमीच साद घालत असतो. त्यामुळेच निसर्गप्रेमी, गिर्यारोहक, साहसवीर, पक्षी निरिक्षक, वन्यजीव तज्ञ, वृक्ष अभ्यासक यांना ‘अर्जुनसागर’चे नेहमीच आकर्षण असते.
कळवण तालुक्याचा हा परिसर गुजरात राज्याच्या सीमेला लागून वसलेला आहे. थेट गुजरातच्या सीमेपर्यंतही ट्रेक करता येतो. जसजसं सीमेकडे जावं तसं जंगल अधिक गहीरं होत जातं. पुनंद आणि तिच्या छोट्या उपनद्यांच्या काठांवर झुळझुळणार्‍या उथळ पाण्याच्या काठांवरून हिंडण्याचीही मजा काही औरच. सह्याद्री पर्वत रांगेच्या कुशीतल्या या अर्जुनसागर जलाशयाच्या परिसरातून महाराष्ट्रातल्या सर्वोच्च साल्हेर किल्ल्याचे विहंगम दृश्य नजरेच्या टप्प्यात येते हे विशेष. त्याचबरोबर पुनंद नदीचे उगमस्थान मानला जाणारा ‘टकारा’ सुळका अगदी ठळकपणे खुणावत असतो. जलाशय परिसरात पायी फिरून थकायला होत असेल तर अनेक छोट्या पाड्यांवरून गाडी रस्त्यानेही चक्कर मारता येते.
कळवण तालुक्याच्या ‘पुनद-अर्जुनसागर निसर्ग पर्यटन’ क्षेत्रात प्रतापनगर, उंबरदे, सुपले दिगर हे वनक्षेत्र येतात. धरणालगतचे हे वन एकुण १३०० हेक्टर क्षेत्रफळाचे आहे. ह्या भागात आदिवासी समाज मोठ्या प्रमाणावर राहतो. कोकणा, महादेव कोळी, भिल्ल आणि इतर समाज असे सर्व लोक त्यांची स्थानिक संस्कृती, सण-उत्सव आणि लोककलांची जोपासना करतांना दिसून येतात. मा. आमदार श्री. ए. टी. पवार यांच्या पुढाकाराने पुनद धरणाची निर्मिती केली गेली. त्यामुळे सहाजिकच इथल्या बांधवांचे जीवनमान व राहणीमान उंचावण्यास मदत झालेली दिसून येते. धरणाच्या पाण्यामुळे इथला शेतकरीही सुखावला आहे.
वनविभागातर्फे संयुक्त वनव्यवस्थापन समिती गठन करून या भागाच्या वनसंवर्धनाला चालना दिलेली आहे. पथमार्ग, निवाराशेड, पॅगोडा, रेलिंग, निरीक्षण मनोरे, बोटींग आदी सुविधा इथे करण्यात आलेल्या आहेत. आता या निसर्ग पर्यटनामुळे स्थानिकांना रोजगार निर्मिती बरोबरच त्यांच्या लोक कलाकृतींवरही प्रकाश पडलेला दिसून येतो. येणार्‍या पर्यटकांना इथल्या ग्रामीण जीवनाबरोबर अस्सल आदिवासी पदार्थांचीही चव चाखता येते. आदिवासींच्या उपजिविकेचे एक साधन म्हणजे मासेमारी. त्यामुळे परिसरात मत्स्याहाराची मेजवानीही उपलब्ध होते. एकंदरीतच ‘अर्जुनसागर निसर्ग पर्यटन’ हे खर्‍या अर्थाने बावनकशी पर्यटन म्हणून सिद्ध होते आहे.
