इंडिया दर्पण विशेष – आरोग्यभान – पुरुष वंध्यत्व

पुरुष वंध्यत्व 

आज आपण पुरुष वंध्यत्वाबाबत जाणून घेणार आहोत. खरे तर या विषयाबाबत फारशी कुणीही चर्चा करत नाही. उघडपणे किंवा दबक्या आवाजातही. हा विषय महत्त्वाचा असला तरी तो दुर्लक्षितच आहे. म्हणूनच त्यावर टाकलेला हा प्रकाश…

यथा पयसि सर्पिस्तु गुडश्‍चेक्षौ रसो यथा ।

शरीरेषु तथा शुक्रं नृणां विद्यात्‌ भिषग्वरः ।।

…सुश्रुत शारीरस्थान

पुर्नरुत्पादन करण्याची क्षमता असलेला शुक्र हा सातवा धातू संपूर्ण शरीरात प्रत्येक पेशी मध्ये असतो. अन अपत्यता समस्या घेऊन येणाऱ्या प्रत्येक जोडप्यांमध्ये काही तरी उणीव असल्याचा न्यूनगंड वाढीस लागलेला असतो. प्रजनन क्षमतेचा थेट संबंध पुरुषत्वाशी असतो, अशी सर्वसामान्य समजूत झालेली असते. सहनही होत नाही आणि सांगताही येत नाही, अशी अवस्था पुरुषांची झालेली असते. त्यावेळेस रुग्ण विविध तपासण्या, अफाट आर्थिक नुकसान, औषधोपचार व वारंवार येणारे अपयश याला कंटाळून आयुर्वेद तज्ञाकडे येतो. त्यावेळी जगण्याची उमेद त्या जोडप्यांमध्ये निर्माण करणे पहिले कर्तव्य असते.

सकारात्मक आचार-विचार, जीवनशैली याचा परिणाम काय असतो, हे समजून सांगितल्यानंतर पुढील उपचारांची व गरजेनुसार तपासणी करण्याची दिशा ठरवली जाते. पुरुष रुग्णाची तपासणी करताना रुग्णाचा आरोग्य इतिहास घेतला जातो. पुरुष रुग्णाची शारीरिक वाढ व्यवस्थित झालेली आहे का? याबाबत शारिरीक तपासणी केल्यावर लैंगिक क्षमता याविषयी प्रश्न-उत्तरे करून त्याबाबत परीक्षण केले जाते.

पुरुषांमध्ये वीर्य तपासणी (semen analysis) ही कमी त्रासाची अत्यंत स्वस्त व गरजेनुसार वारंवार करता येणारी तपासणी असते. म्हणून स्त्रियांच्या दृष्टीने विविध अवघड व गुंतागुंतीच्या तपासणी करण्यापूर्वी पुरुषाची धातू तपासणी करणे आवश्यक पहिली पायरी मानली जाते.

चार दिवस ब्रह्मचर्यपालन केल्यानंतर पॅथॉलॉजी लॅब मध्ये तपासणी केल्यानंतर शुक्रजंतूंची गुणवत्ता आणि एकूण संख्या (क्वान्टिटी व कॉलिटी) याबाबत रिपोर्ट तपासला जातो. त्यानंतर पुढील उपचारांची दिशा ठरवली जाते. आयुर्वेद सिद्धांतानुसार शुक्र हे स्फटिकाप्रमाणे मधुर, चवीष्ट, विशिष्ट गंध असलेल, घन स्वरूपातलं असे भौतिक वर्णन केलेले आढळते.

गर्भधारणा करण्यास योग्य शुक्राणूचे प्रमाण उत्पादन न करू शकणे म्हणजे वीर्यात शुक्राणूंचा अभाव. तसे असल्यास व शुक्राणूंचे प्रमाण कमी असल्यास अल्प शुक्राणू असे म्हटले जाते. सदोष, हालचाल न करणारे आणि अनेकवेळा याची कारणे पूर्णपणे कळू शकत नाहीत.

अनुवंशिक लक्षणे किंवा इतर दोषांमुळे वृषण, पुरुष ग्रंथीची वाढ न होणे, शुक्र उत्पादन अल्प, टेस्टीज (Undesended testis) जागेवर नसणे, यासारखे प्रकार आढळतात. गालगुंड किंवा विषाणूजन्य आजाराचा बालपणीचा इतिहास, अपघात, शस्त्रक्रिया, क्ष-किरण याचा नियमित संपर्क, गरम पाण्याने वारंवार स्नान करणे, घट्ट अंतर्वस्त्र या सर्व कारणांमुळे शुक्र निर्मितीची प्रक्रिया मंदावते.

टुबर्क्युलोसिस, सेक्शुअली ट्रान्समिटेड डिसीज, आजार, स्थानिक स्वच्छता न ठेवणे, आहारातील काही घटकांची कमतरता, बी १२ जीवनसत्व, फॉलिक ऍसिड या जीवनसत्त्वाची कमी असणे ,औषधे किंवा विषारी द्रव्यांचे दुष्परिणाम, वाढते वय यासोबत शुक्राणू विरुद्ध अँटीबॉडी शरीरात तयार होणे, यामुळेही शुक्र दोष निर्माण होतात.

व्यवहारात बऱ्याच वेळा शुक्रजंतू अति प्रमाणात, घट्ट, कमी प्रमाणात यासारखी लक्षणे आढळतात. बऱ्याचवेळा अकाली वीर्यस्खलन (Premature ejaculation), शरीरसंबंधाच्या वेळी वेदना, लैंगिक संबंध, अज्ञान, लिंग उत्थान होण्यास असमर्थता यामागे बरीच कारणे असतात. या कारणांचा तपासणीमध्ये अंतर्भाव असतो. ज्या कार्यामध्ये दोष आढळतो त्या कारणावरून थेट उपचार आयुर्वेद चिकित्सा मध्ये केला जातो.

जीवनशैलीचे व्यवस्थापन

शुक्रधातू वर्धन, शुक्र प्रवर्तन व शुक्र शोधन या तीन प्रकारात शुक्र दोषाचे अॅनालिसिस केले जाते. त्यानुसार आयुर्वेद उपचाराची दिशा ठरवली जाते. पंचकर्म, आदी विरेचन, बस्ती, उत्तर बस्ती, चिकित्सा योजना केली जाते. पुरुष रुग्णाची ढासळलेली मनस्थिती सांभाळून त्यात आत्मविश्वास निर्माण करावा लागतो. त्यानंतर योग्य औषधोपचाराने उत्तम लाभ दिसतात. काही घराण्यात अनुवंशिक कारण असू शकते. परंतु अनेक गुंतागुंत कारण असलेल्या पुरुष वंध्यत्वामध्ये वैद्याने रुग्णाचा मित्र होऊन सत्वा विजय चिकित्सा व आयुर्वेद चिकित्सा करावी लागते. ही चिकीत्सा सातत्याने घेतल्यास पुरुषही उपचाराने अपत्य प्राप्तीचे सुख प्राप्त करुन घेऊ शकतो. सत्वावजय चिकित्सा, पंचकर्मादी औषधी उपचाराने आयुर्वेद अपत्य प्राप्तीचे सुख मिळते.